EMOZIOA
AURKIBIDEA
SARRERA
........................................................................................ 4
or.
I.
LEHENENGO ZATIA: LE DOUX-en SANGRE, SUDOR
Y
LAGRIMAS
...................................................................... 5
or.
1.- Joera nagusia: Azalpen kognitibista ............................. 5
or.
2.- Emozioen azterketaren historia .................................... 5
or.
A) Hasiera ................................................................. 5
or.
- James ........................................................... 6
or.
- Cannon
........................................................ 7
or.
B) Konduktismoa
.................................................... 8
or.
C) Kognitibismoa
.................................................... 8
or.
* Feedbackaren Teoria: Schachter eta Singer ...... 8
or.
- Valins
.......................................................... 9
or.
* Teoria honen hutsuneak ..................................... 9
or.
- Ebaluazioaren Teoria: Magda Arnold ........ 9 or.
- Lazarus
....................................................... 10
or.
-
Smith eta Ellsworth .................................... 11
or.
- Le Doux
...................................................... 11
or.
3.- Emozioaren planteamenduaren
aldaketa –
Inkonszientea
........................................................... 12
or.
- Zajonc
.......................................................... 12
or.
A)
Korronte konduktistaren pertzeptzio
inkonszientea
................................................. 13
or.
B) Prozesaketa
inkonszientea
................................... 13
or.
- Bornstein
....................................................... 14
or.
- Shevrin
........................................................... 15
or.
- Bargh
.......................................................... 15
or.
4.- Ebaluaketa berria
............................................................ 16
or.
- Le Doux
......................................................... 16
or.
- Psikologia Popularra ...................................... 17
or.
- Rorty
.............................................................. 17
or.
- Frijda eta Scherer ........................................... 17
or.
5.- Emozioa eta kognizioa: Txanpon
baten bi aurpegi
edo bi txanpon
desberdin?
........................................ 18
or.
II.
BIGARREN ZATIA: MARINAren EL LABERINTO
SENTIMENTALA
..................................................... 22
or.
BUKAERA ......................................................................................... 25
or.
BIBLIOGRAFIA
............................................................................... 26
or.
EMOZIOA
SARRERA
Lan honetan bi atal bereiztuko ditugu egindako bi irakurketen arabera; alde batetik Le Doux-en liburutik ateratako ideiak azalduko ditugu eta bestetik, Medinaren El laberinto sentimental liburutik ateratako zenbait ideia ikusiko ditugu, nahiz eta oso modu laburrean eta beharbada, batzuetan oso aipamen sueltoak bezala eginaz. Liburu honen azterketa edo laburpena oso zaila suertatzen baita orrialde batzuetan sartzeko, asko baitira eskaintzen dizkigun datuak (antolatzen nahiko zaila direnak).
Le
Doux-en liburuko azalpenen bitartez emozioaren azterketan egondako korronte desberdinen esplikazioak
eta emozioa ulertzeko modu desberdinak ikusiko ditugu. Hauen artean psikologia
kognitibistaren interpretazioa, egilen desberdinen ekarpen eta esplikazioak
eta beste korronte psikologikoekin lotzen diren teoriak, hala nola prozesaketa
inkonszientea eta abar azalduko zaizkigu lan honetan, emozioaren estudioak
historian zehar edukitako garapena aztertuz.
Honetaz
gain, Le Doux-ek berak ere bere iritzi eta azalpen propioak ere
ematen dizkigu, oraindik hain bitxia eta aldi berean, intentsoa den emozioa
ulertzeko.
Beraz,
gizaki guztiengan gertatzen den fenomeno honi hurbiltzeko eta ulertzeko
saiakera da lan hau.
Badirudi hau izan dela emozioaren azterketan orain arteko joera nagusia. Nahiz eta kognitibismoak arreta gutxi eskaini emozioei, hauek aztertu dituzten zientzilariak, denbora batez, emozioak prozesu kognitiboak bezala esplikatzen saiatu dira.
Teoria
honekin bat egiten bada, emozio bat ez litzateke kognizio ekintza batetik
bereziko: aurkitzen garen egoerari buruzko pentsamendua izango litzateke,
soilik.
Emozio
baten pasioa, berari buruzko pentsamenduan itzultzeko saiakeran, teoria
kognitibo hauek gogoaren (“mente”) egoera hil eta hotzean bihurtu dute. Horrela,
emozioek kognizio bezala ez du emozionalA den ezer esaten.
Hala
ere, emozioari buruzko ikerketa ez da beti horrela izan. Jarraian, aldaketaren
zergatia eta prozesua ikusiko ditugu.
A) HASIERA
Mende
bateko aintzinatasuna dauka emozioen jatorriaren eztabaidak, nagusiki ondorengo
galderan zentratu zelarik interesa: Arriskuan
gaudela ohartzerakoan zergatik egiten dugu ihes?, hau da, sentimenduek erantzun emozionalak
sortzen dituzte edo erantzunek sortzen dituzte sentimenduak?
James-ek
honela definitzen zituen emozioak:
“Estimulo baten gertaerarekin hasten den eta
sentimendu apasionatu batekin edo esperientzi emozional konsziente batekin
bukatzen den gertaeren sekuentzia”.
Gaur egun oraindik, emozioen ikerketen
helburu nagusienetako bat estimulo-sentimendu (emozio konszientea) sekuentzia
argitzea da, tarteko prozesuak ezagutzeko.
Beraz, bere ustez emoziaren
bi kateak dira:
Estimuloa 
® Sentimendua ® Erantzuna
(Hartza)
(Beldurra) (korrika egin)
Estimuloa 
® Erantzuna ® Sentimendua
(Hartza)
(korrika egin) (Beldurra)
Horrela, beldurra ez da amorrua
edota maitasuna bezala sentitzen, zeilu fisiologiko desberdina baitauka.
20.
urte aldera James-en teoria nagusitu zen, baina garai horretan Cannon
fisiologoak zalantzan jarri zuen teoria hori.
Honek
zionez, emozio desberdinekin ematen diren erantzun fisiologikoek berdinak izan
behar dute, kontutan hartu gabe esperimentatzen den emozio zehatza. Erantzun
fisiko horiek Nerbio Sistema Autonomoaren
aktibazioarengatik ematen zirela pentsatzen baitzen eta honek uniformeki
aktuatzen zuela. Bestalde, NSAren
erantzunak oso geldoak zirela sentimenduei buruz hitzegin ahal izateko ere esan
zuen: Erantzunak hasten direnerako
emozioa sentitzen da.
Cannon-en
ustetan, emozioen enigma garunean dago eta ez da beharrezkoa honek erantzun
fisikoa “irakurtzea” Jamesek zioen bezala.
Hala
ere, feedback-ak, nahiz eta emozioen
arteko desberdintasunak ez azaldu, emozioei beren zentzu karakteristikoa ematen
die; larrialdia eta intentsitatea.
Bi
egileek ideia desberdinak bazituzten ere, ados zeuden esaterakoan erantzun
fisikoengatik bereizten direla emozioak gogoaren beste egoera ez-emozionaletik.
Psikologian
konduktismoa nagusitu zenean,
emozioak gogoaren beste prozesu bezala, egoera zehatz batzuetan aktuatzeko
moduak bezala kontsideratu ziren. Estimulo-sentimendu sekuentzia ez zen
aztergaia izan eta emozioa egoera subjetibo bezala baztertua izan zen.
70
hamarkadaren hasieran sentimenduen jatorriaren gaia berritu egin zen Schachter
eta Singer-ekin. Psikologo sozial hauek James eta Cannonek
proposatutako irtenbidetik desberdina zen beste bat planteatu zuten.
Hauek
ere, beste modu batera bada ere, gorputz erreakzioa edo feedback-a azpimarratzen zuten eragile nagusi bezala esperientzia
emozionalen jatorrian, Cannonek bezala, feedback honen espezifikotasun ezan
sinistuz.
Hauek
pentsatzen zuten kognizioak edo pentsamenduak zeudela feedback-en espezifikotasun eza eta sentitutako espezifikotasunaren
artean. Schachter eta Singer-ek testuinguru fisiko eta
soziala hartzen dute abiapuntu bezala eta honekin batera egoera zehatz hauetan
ematen diren emozio mota desberdienei buruzko ezagutza. Horrela, aktibazio
egoerak (beti berdinak direnak) sailkatu egiten ditugu; beldurra, maitasuna,
amorrua, poza… bezala.
Beste
era batera esanda, kanpo edo barruko jatorria
zein izan daitekeenari buruzko
atribuzioak edo interpretazio kognitiboak egiten dira eta horien bitartez anbiguoak diren egoera fisiko emozionalak
esplikatzen dizkiogu gure buruari, hortik sentimendu emozionalak sortuz.
Beraz,
sujetu batengan sortzen bada aktibazio fisiologiko anbiguo bat, horren
testuingurua prestatuz esperimentatutako emozio mota baldintza daiteke.
Ondorioz,
emozioak egoeren interpretazio
kognitiboen emaitza dira.
Stuart
Valins psikologo sozialak esperimentu batzuen bidez ondorengo
konklusiora iritsi zen: Aktibitate
fisiologikoak esperientzi emozionalean parte hartzeko kognitiboki irudikatua
izan behar du. Aktibazioaren errepresentazio kognitiboa da (eta ez
aktibazioa bera) pentsamenduarekin elkarrekintzan dagoena egoerari buruz
sentimenduak sortzeko.
Schachter
eta Singer-ek esandakoa lehendik Aristoteles, Descartes eta Spinozak
esandakoa da, gaur egun ere kognizioaren funtzioari garrantzi handia ematen
zaio emozioen psikologian.
Hutsune hau betetzeko proposatutako beste teoria bat
ondorengoa da:
Ebaluazioaren
Teoriaren arabera hutsune hori ebaluazio kognitiboarekin betetzen
da.
Konzeptu hau Magda Arnold-ek sortu
zuen eta berarekin ondorengoa adierazi nahi zuen: egoera baten onura edo kalte
potentzialaren balorazio mentala eta honen araberako emozioa izango litzateke
positiboki ebaluatutako edozein gauzetara hurbiltzera edo negatiboki
ebaluatutako edozein gauzetik urruntzera daraman “sentitutako joera”.
Ebaluazioa
inkonszienteki burutzen bada ere, bere
efektuak kontzientzian grabatzen dira sentimendu emozional bezala. Horrela,
lehenengo estimulo bat pertzibitzen da eta inkonszienteki (ala konszienteki)
ebaluatu egiten da. Horrek joera bat eragiten du eta honen emaitza emozioaren
esperientzi konszientea da. Beraz, sentimendua
sortzeko ez da beharrezkoa erantzuna,
soilik ekintzarako joera.
Horrela, emozioak gogoaren egoera
ez-emozionaletik bereizten dira bere sekuentzian ebaluazioaren
presentziarengatik, eta emozioak beraien artean bereizten dira ebaluazio
desberdinek ekintzarako joera desberdinak sortzen dituztelako eta hauek
sentimendu desberdinak.
Arnold-en ustetan, behin
ebaluazioaren emaitza kontzientzian grabatu sentimendu bezala, gero gogora
daiteke, pertsonek beren gogoaren barne funtzionamenduaren ezagutza
konszientera sarrera introspektiboa egin dezaketelako, batez ere emozioen
jatorrietara. Ebaluazio konszientea ala inkonszientea izan daitekelarik.
Beraz, esperientzia emozional baten
ondoren, emozioa sortzen duten prozesu inkonszienteetara sar gaitezke. Teoria
honen eskema ondorengoa litzateke:
Estimuloa ®
Ebaluazioa ® Ekintzarako
joera ® Sentimendua
70 hamarkadan beste ikerlari batzuek,
hauen artean Richard Lazarus psikologo klinikoak ebaluazioaren
konzeptu hau jaso zuten. Lazarus-en esperimentoek baieztatu
zuten egoeraren interpretazioek esperimentatutako emozioan eragin erabakiorra zutela.
Berak zioenez, emozioak
automatikoki/inkonszienteki edo konszienteki has daitezke. Baina, pentsamendu
prozesu gorenen eta konszientziaren garrantzia azpimarratu zuen, batez ere
erreakzio emozionalei aurre egiterakoan, behin gertatu eta gero.
Laburtuz, emozioarentzat kognizioa da baldintza beharrezkoa eta nahikoa.
Oraindik ere, ebaluazioak jarraitzen du emozioari buruzko
planteamendu kognitiboaren oinarria izaten.
Hauen arabera, pertsonen emozioak egoeren ebaluazio kognitiboekin
lotuta daude eta nolakoak diren gogoratzeko eskatuz gero, hobeto uler daitezke.
Suposatzen dute pertsonek esperientzia emozional bat gogoratzen dutenean
erabiltzen duten informazio mota eta garunak esperientzia emozionalak sortzen
dituenean erabiltzen duena berdina dela.
Le Doux-ek (liburu honen egileak)
dioenez, Ebaluazioaren Teoria asko
hurbiltzen da soluziora. Esperientzia emozional baten hasieran lehenengo
urratsa estimuloaren ebaluazioa da, ebaluazioak inkonszienteki gertatzen direlarik.
Eta emozioek berarekin ekintzarako joerak eta erantzun fisikoak, zein
esperientzia konszienteak daramatzate.
Baina, akats batzuk daude;
-
Ebaluazio prozesuaren planteamendua ia bakarrik
txosten (informe) pertsonaletan, hau da, ahozko hausnarketa introspektiboetan
oinarritu zuten. Baina, introspektiboki aztertutako emozioei buruz jakina da,
askotan ez dakigula zergatik sentitzen dugun sentitzen duguna. Hau da, introspekzioa maiz bide nahasia da
gogamenaren funtzionamendua ezagutzeko.
-
Bestalde, garrantzi gehiegi eman diote prozesu
kognitiboen parte hartzeari emozioetan eta ondorioz, ez da oso argia emozio eta
kognizioaren arteko desberdintasuna. Emozioa
esplikatzeko kognizioaren garrantzia azpimarratzerakoan, kogniziotik bereizten
diren emozioaren alderdi ezaugarrizkoenak baztertzen dira.
1980 aldean planteamendu kognitibista bazen bakarra, Robert Zajonc-ekin (psikologo soziala) hau aldatzen hasi zen.
Honek esan zuenez, lehentasunak eraiki daitezke, erreakzio
emozional sinpleak direnak, estimuloaren inolako erregistro konszienterik gabe.
Honetarako emozioak kognizioa baino lehenago egon daitezkeela eta
honengandik independenteak direla baieztatuz.
Esperimentuen bidez demostratu zuen,
“erakusketa soilaren eragina” fenomenoaren bitartez, estimuloen
esposizio soila nahikoa dela lehentasunak sortzeko, nahiz eta erakusketa hain
laburra izan sujetoek ezin dutela erakutsitako identifikatu. Emaitza hauek
zentzu arruntarekin (“sentido común”) burrukan dago.
Beraz, egoera
batzuetan emozioak eman badaitezke estimuloaren errekonozimendurik gabe, orduan
errekonozimendua ez da emozioen aurreko beharrezko baldintza.
Baina, interpretazio hau
diskutigarria da. Zeren errekonozimendu konszientearen ausentziak esan nahi du
lehentasunak (edo emozioak) kognizioaren laguntzarik gabe sortzen direla, hau
da, emozioa eta kognizioa gogoaren funtzioak direla, elkarrengandik
independenteak.
Hala ere, kognizioaren funtzio asko
ez dira konszienteak, beraz lehen esandakoa ez da argudio nahikoa kognizioa
prozesaketa emozionaletik baztertzeko.
Hemen erabiliko litzatekeen eskema
da:
Estimuloa ®
Afektu inkonszientea ® Sentimendua
Garbi
dagoena da erreakzio afektiboak estimuloen ezagutza konszienterik gabe eman
daitezkeela. Baina, Ebaluazioaren Teoria
batzuek ebaluazioak konszienteak ez badira ere, hauen azpiko prozesuetara
sarrera konszientea dutela sujetoek diote.
Korronte honek pertzeptzioak estimulo
fisikoen gaineko informazio sentsoriala barne faktoreekin; beharrak, helburua,
jarrerak eta emozioekin lotzen dituzten sistemak direla dio.
Hauekin psikologia eta
psikoanalisiaren arteko hutsunea betetzen dela dirudi, inkonsziente emozionala baita
bereziki teoria psikoanalitikoaren ardatza.
New
Lookeren korronte konduktistaren pertzeptzio inkonszientea kritikatua eta
baztertua izan zen psikologo askorengatik, psikologia oraindik oso konduktista
baitzen eta ahozko erantzunak ziren interes gehien zuten jokaerak. Une horretan
mugimendu kognitibista eta bere indarra prozesaketa inkonszientean bere
hasieran zeuden. Baina, prozesaketa inkonszientea baztertzen zen, kognitibismoa
ahozko pertzeptzioak onartzen ez zituzten ideia konduktistak zalantzan jartzen
hasi zen une berean.
Prozesaketa
inkonszienteari buruzko ikerketa alderdi nagusienetako bat hautemandakoaren
aurreko babesa/defentsa da: Debekatutako hitzen estimuloaren ezagutzaren
muga tabu konnotazioarik ez duten hitz analogoenak baino altuagoa da.
Hau ulertzen da defentsa
(babes) mekanismo freudiarren bitartez, batez ere errepresiozkoengatik:
Hitz tabuak subkonszienteki hautematen dira eta zentsuratzen dira,
konszientzian sartu eta herstura eragitea ekidituz.
Beste ikerketa
batean pertzeptzio subliminala
erabili zen eta ikusi zen NSAk
erantzuten zuela emozionalki kondizionatutako estimuloak subkonszienteki
erakusten zirenean ere. Beraz, kondizionatutako estimuloen esanahi emozionala,
nahiz eta estimuloetaz ez ohartu erregistratu zela, demostratzen da.
Ikerketa hauetarako NSAren
erantzunak nahiago izan dira, hauek ez daudelako ahozko prozesuen menpe eta ondorioz
erabil daitezkeelako sortutako emozioak lokalizatzeko estimuloa ahoz
deskribatzeko gaitasuna kontutan hartu gabe.
60 hamarkadaren
hasieran esanahi emozionalaren pertzeptzio inkonszientea zalantzan jarri zuen Charles
Eriksen-ek. Berak zioenez, sujetuen ezintasuna ahoz identifikatzeko
estimulo tabuak ez zen konszientzian sartzen ez zelako, pertsonen jendeaurrean
hitz biolentoak esateko erresistentziarengatik baizik. Eta mozorrotutako
estimuloak ahoz identifikatzeko ezintasuna ahozko prozesuen akatsengatik eta ez
konszienteki estimuloak pertzibitzeko ezintasunarengatik.
Kritika honekin inkonsziente emozionalaren ikerketa lo egon
zen 60-70 urte artean eta gero Zajonc-en esperimentu eta Matthew
Erdelyi-ren babes pertzeptiboa eta pertzeptzio subliminalaren
berrinterpretapenarekin kognitibismoaren printzipio bezala, berpiztu egin zen.
Hala ere, ebaluazioaren teoriko kognitibisten artean ahoz lor
daitezkeen emozioaren alderdi konszienteak azpimarratu dira.
Baina gaur egun, prozesaketa inkonszientearen existentzia
garbi dagoela dirudi, froba batzuk badaudelako prozesaketa emozionala ezagutza
konszientetik kanpo eman daitekeela diotenak. Esperimentu horietako batzuek
estimulazio subliminalean eta beste batzuk konszienteki pertzibitutako
estimuloak baina ondorio emozional inplizitoak dituztenak erabiltzen dituzte.
Zajoncen esperimentuen ondoren Bornsteinen
lanak ditugu eta hauekin honako ondoriora iristen da: Esposaketa soilaren eragina handiagoa da estimuloak subliminalki
aurkezten direnean beraietaz azterketa konszientetarako libreki disponitzen
denean baino.
Beraz, errazagoa da sujeto baten
emozioetan eragitea eragin horren jabe ez denean.
Honekin batera “Pöetzl efektua”
dago. 1917an Pöetzl Erdelyi-k efektu hau erabili zuen
eta oroimenaren hobekuntza, aurretik lortezineko oroitzapen baten errekuperazio
efektua antzeman zuen: “hipermnesia”.
Howard Shevrin-ek ere
(psikoanalistak) baieztatu zuen bere berezoekin egindako froba batzuen bitartez
gogamen emozionala oso suszeptible agertzen dela konszienteki iritsi ez
daitekeen estimuloen aurrean.
John Bargh-ek
(psikologo sozialak) demostratu zuen emozioak, jarrerak, xedeak eta asmoak
aktiba daitezkeela horren kontzientzia izan gabe eta eragin dezaketela egoera
sozialetan pertsonen pentsatzeko eta aktuatzeko moduan.
Ikerketa hauetan estimulo
aktibatzaileak konszienteki erakutsi ziren baina esanahiak inplizitoak ziren.
Hala ere, beste batzuetan eraginak berdintsuak dira aktibatzaile sozialak subliminalki
aurkezten direnean.
Bargh-ek esaten du garrantzitsuena
ez dela sujetoek estimulo aktibatzailearen konszienteak izatea ala ez, baizik
estimuloak interpretatzeko modu inplizitoaz ohaztzea. Emozioak, jarrerak,
helburuak,… automatikoki aktibatzeak garbi uzten du bere eragina
pentsamenduetan eta jokabideetan eta bere presentzia gogamenean.
Informazioaren prozesaketa
inkonszienteki ematen dela aztertzeko ebaluaketa metodo berriekin, beste
ondorio batera ere iritsi da: Emozioen
esanahiek subkonszientearen mailetan prozesa daitezke.
4.- EBALUAKETA BERRIA
James-en teoriaren arabera,
estimuloen pertzeptzioak erantzunak sortzen ditu automatikoki (konszientziaren
parte hartzearik gabe), eta hauek sentimendua definitzen duen feedback-a sortzen dute.
Baina, teoria guztiek badute gauza
bat amankomunean, hurrengoa:
Estimulo
guztiek ez dute lehen esandakoaren moduan funtzionatzen, estimuloaren ezaugarri
fisikoak ebaluatu behar dira, gizabanakoarentzat honek duen garrantzia
zehazteko. Kalkulatutako esanahi honek pizten du emozioa.
Garunak
estimuloa ebaluatu behar du eta erabakitzen du baztertua izango den ala emozio
bat sortuko duen.
Beraz, ebaluazioak betetzen du
estimulo eta erantzunen arteko eta estimulo eta sentimenduen arteko hutsunea.
Þ LE DOUX
Baina Le
Doux-en ustez, ebaluazioaren teoriek ez zuten konzeptu hau ondo
definitu, lehenengo unetik ebaluazio mekanismoak kognizio maila gorenetan
aktuatzea eskatzen zuelako, hauetara introspekzioaren bidez sar daitekelarik.
Hau dela eta, akatsa garbia da, lehen
ikusitako lan esperimentalek erakutsi baitute prozesaketa emozionalaren zati
handi bat inkonszienteki ematen dela edo eman daitekeela, baita pertsonek
askotan bere emozioak ulertezinak ere aurkitzea.
Beraz, garun emozionalaren
funtzionamenduaren era bakarra ezin daiteke izan konszienteki lor daitekeen
ebaluazioa.
Psikologia
popularrak (nolabaiteko psikologia introspektiboak) dio pertsonek
badakitela beren buruetatik zer gertatzen den eta beti erabiltzen dutela
informazio hori. Pertsona oro bere prozesu mentalak eta jokaerak azaltzeko gai
dela, norberaren ezagutzatik eta besteen gogoen funtzionatzeko era orokorraren
ulermenatik abiatuz.
Baina, hau ez da erabat horrela,
pertsonek konszienteki jakingo dituztelako gauza batzuk, baina beste batzuk,
bizitzako gertaeren esanahi emozionalaren ebaluazioa eta ebaluazio horien
erreakzioak jokaera emozionalen adierazpena bezala, ez daudelako
konszientziaren menpe, ezta konszienteki lor ditzakegun prozesuen menpe ere.
Þ RORTY
Amelie Rorty-k emozioak
batzuetan ulertezinak izan zitezkela ikusirik emozio baten balizko jatorria
eta jatorri errealaren artean bereiztu du (berehala eskura ditugun
estimuloak eta konszienteki pertzibitutakoak).
Emozio baten jatorri errealak ez du
derrigorrean estimulo batzuen berehalako presentzia izan behar. Izan daiteke
hauek eta oroimenean gordetako hari kausal baten interakzioa.
Ikusi bezala, pertzibitu gabeko
gertaerek oroitzapenak aktiba ditzakete inplizitoki, oroitzapen emozionalak
bezala. Era beran, konszienteki jasotako estimuloen ez detektatutako esanahi
inplizitoek oroitzapenak aktiba ditzakete.
Hau da, emozio baten jatorriak gure buruari edo besteei ematen dizkiogun
azalpenen desberdinak izan daitezke. Ebaluaketa Teoriek gehiago
zentratu dira azalpenetan kausetan baino.
Nico Frijda-k eta Klaus
Scherer-ek (ebaluazioaren teoriko aipagarriak) ebaluaketa kognitiboaren
zati handi baten ikerketaren oinarrien muga esanahikorrak errekonozitu dituzte.
Frijda-k
ondorengoa dioelarik; Beharbada egia
izango da ebaluazio prozesuen emaitza direla emozioak, baina hauek ez dute
zergatik izan behar txosten pertsonaletan ematen direnak.
Batzuetan introspekzioak ez dira nahikoak edukin
konszienteak sortzen duen prozesaketa nola funtzionatzen duen jakiteko eta ez
dute inolaz ere balio berehalako edukin konsziente bat ematen ez duen
prozesaketa ezagutzeko.
Lazarus-ek emozioen ebaluazio
konszienteen prozesuak azpimarratzen baditu ere, ebaluazio inkonszienteak
daudela onartzen du.
Askotan zaila suertatzen da egoera
emozionalak sortzen dituzten kausak ulertzea, batez ere bukatutako esperientzia
bat gogoratzea eskatzen denean.
Emozioak egoerari buruzko pentsamendu
erretrospektiboen bidez konszienteki jaso ditzakegun nabardurak baino gehiago
ditu.
Beraz, introspekzioa beharrezkoa bada
ere eta emozioek inkonszienteki ematen
diren prozesuak isladatzen badituzte, prozesu inkonszienteak ere kontutan hartu
behar dira.
Prozesaketa emozional eta kognitiboaren atal handi bat inkonszienteki gertatzen da eta posible da bata eta bestea gauza bera izatea edo, emozioa kognizio mota bat izatea.
Emozioa kognizio mota bat bezala
planteatzen duten ideia bat dago 2 bertsioekin:
1. Batean, kognizioaren mugak zabalak dira eta pentsamendua, arrazonamendua eta adimena tratatzeaz gain emozioa ere tratatzen da.
Oinarrian,
emozioa kontzibitzeko modua ez da aldatzen. Kognizioak eta emozioak tratu bera jasotzen dute.
2.
Beste bertsioan, “kognitiboa” “mentala”-rekin
berdintzen da, kognizioaren konzeptu tradizionalaren barnean emozioak sartzerakoan,
hau da, kognizioa pentsamendua eta arrazonamendua bezala.
Le Doux-ek, garunean emozioak nola dauden antolatuak
ezagututa ez du emozioak kognizioaren barnean sartzerik nahi. Zenbait arrazio ere ematen ditu kognizioaren ekintzak eta emozioak garun
mekanismo independente eta
osagarriak sortutako funtzio mental independente eta osagarriak bezala kontsideratzeko:
· Garunaren atal bat kaltetua
suertatzen denean ikus daiteke gaitasun bat (estimuloen garrantzi emozionala)
gal daitekeela bestea (estimuloak pertzibitzeko gaitasuna) galdu gabe, eta
alderantziz.
Beraz, garunak
separatuki prozesatzen ditu objetu baten pertzeptzio irudikapena eta bere
esanahiaren ebaluazioa.
· Garunak estimulo baten
esanahi emozionala aztertzen has daiteke pertzeptzio mekanismoek estimuloa
prozesatzen bukatu baino lehen.
· Estimuloen esanahi
emozionalaren oroitzapenak erregistratu, metatu eta berreskuratzeko garunaren
mekanismoek estimulo berberen oroitzapen kognitiboak prozesatzen dituzten
mekanismoetaz bereizten dira.
· Ebaluazio emozionalak
egiten dituzten mekanismoak erantzun emozionalen kontrolean parte hartzen duten
mekanismoekin zuzenean lotuta daude. Behin mekanismo hauek ebaluaketa bat egin,
erantzunak automatikoki gertatzen dira. Aldiz, prozesaketa kognitiboarekin
zerikusia dutenak ez daude hain lotuta erantzunen kontrol mekanismoekin.
Kognizioak erantzun aukera desberdinak eskaintzen dizkigularik.
Ebaluaketa prozesua eta erantzun
mekanismoen arteko lotura hau emozio zehatzen funtsezko mekanismoa da.
· Ebaluaketa mekanismo eta
erantzun kontrolaren mekanismoen arteko loturak, gertaera esanahikor bat detektatzen
duenean ebaluaketa mekanismoak hau programatzea eta egokiak diren erantzun
multzo bat burutzea eragiten du. Emaitza da, ebaluaketak emozioen esperientzia
konszientean parte hartzen duten sentsazio fisikoetaz lagunduta joaten direla.
Aldiz, prozesaketa kognitiboa ez
dagoenez derrigorrean erantzun zehatz batzuei lotuta, ez da hain gertagarria
pentsamenduak sentsazio fisiko indartsuekin lotuta joatea.
Emozioen bihurketak pentsamenduetan kognitibismoaren oinarri
konzeptual eta tresnekin ikertzea ahalbidetzen du. Ebaluazio eta prozesu
emozionalei buruzko simulazio informatikoak ere egin direlarik. Horrela,
planteamendu honen defendatzaile batzuek emozioak ordenadorez programa
daitezkeela pentsatzen dute.
Emozioak
hitzez azaltzea oso zaila da eta konszientziaren bitartez sar ez daitekeen
espazio psikiko eta neurologikoren batean funtzionatzen dute.
Gogo (“mente”) emozionalaren
azterketa gehienek ahozko estimuloak erabili dituzten esperimentuetan oinarritu
dira eta mintzaira naturalak eta konszienteak parte hartzen badute ere, prozesaketa inkonszientea da nagusiena.
Baina, honen azterketaren atalik nagusia
ahozko prozesuetan oinarritu denez, gerta daiteke gizakiaren prozesu inkonszienteen konplexutasuna
erratua izatea. Zaila izango da giza prozesu inkonszienteak ahozko
estimuloen bidez ulertzea.
Animalien bidez, nahiz eta ez erabat, azal daitezke, mekanismo emozional batzuk konpartitzen ditugulako. Zeren emozio makinaren funtsa azpiko sistema ez-ahozko eta inkonszienteak osatzen dute.
II- BIGARREN ZATIA: MARINAren EL LABERINTO SENTIMENTAL
Marinak bere liburuan sentimenduen
azterketa bat egiteko informazio iturri desberdinak eta aberatsak erabiltzen
ditu; idazle, filosofo, pentsalari, psikologo, psikiatra eta abar. Kultura desberdinen mundu sentimentala
ere erabiltzen du eta hiztegia ere
bere lan tresna garrantzitsua dela ikus daiteke, honen bitartez mundu
sentimentala adierazten dela dioelarik.
Lehen aipatutako psikologo,
psikiatra, psikoterapeuta…-ek eta Marinak berak ere ebaztu nahi duten
arazoa berdina da: Emozioak eta
sentimenduak gertaera biologikoak, psikologikoak, sozialak ala dena batera al
dira? Innatoak edo ikasiak, genetikoak edo kulturalak, partikularrak ala
unibertsalak dira? Ingurunera moldatzea erraztu al oztopatu egiten dute? Azter
al daitezke zientifikoki?
Marinak esaten digu gizakiok
errealitatearekin dugun oinarrizko kontaktua sentimentala eta praktikoa dela,
eta nahiz eta egia izan emozioak, sentimenduak, fenomeno afektiboak ekintza
neuronalak edo biokimikoak izan, ez dela nahikoa dio, fenomeno konszienteak,
esperientziak ere badirela.
Bestalde, sentimenduei buruzko bere
ideiak edo definizioak lirateke: Sentimenduak
gure egoeraren balantzen konszienteak dira. Balantze hau jarraia da
bizitzan zehar eta desberdina pertsona desberdinengan. Sentimenduak, laburpen
izaera dutenez, gure intimitate ez-konszientearen
sarrera ate bat dira. Sentimenduak
esperientzia zifratuak dira. Gauza bat da esperientzia eta beste bat
esperientziaren esanahia. Sentimenduak
irteera eta bukaera puntuak dira. Pasatako ekintzatik sortu eta
etorkizuneko ekintza prestatzen dute.
Kultura desberdinetan sentimenduei
dagokienean modu laburrean ondorengoa esan daiteke:
Sentimendu mundua oso anitza da eta
aldi berean, iraunkorra da. Pertsona batek errealitateari aurre egiteko modu
posibleetatik sortzen diren sentimendu
unibertsal batzuk daude. Baina sentimendu horiek kultur, une historiko eta partaide
desberdinengan desberdinak dira. Kultura bakoitzak oinarrizko egitura
sentimentalak aldatu, erlazionatu , bete egiten baititu, sistema afektibo bat
sortuz.
Sentimenduen biografiaz ari
garenean esan daiteke; aurkituko ditugula zenbait gauza berdinak direnak, beste
batzuk desberdinak diren bitartean. Haur baten bizitza afektiboa ziurrekin,
unibertsalak diren etapa batzuetatik igarotzen da baina pertsona bakoitzean
modu desberdinean zehazten da. Bakoitzak
egoerei sentimentalki erantzuteko estilo desberdina dauka. Estilo hau gure konstituzio fisiologikotik eta
ikasitako azturetatik dator. Genetikak eta historiak, pertsonalitateak eta
egoerak, egitura sentimentalak eta koiuntura biografikoak bizitza afektiboan
eragiten duten elementuak dira.
Bestalde, Marinak fenomeno
afektiboak zientziak azter ditzakela adierazi nahi du liburu honen bitartez.
Eta sentimenduak zer diren eta nola sortzen diren horrela azaltzen du:
1-
Sentimenduak
esperientzi konszienteak dira non sujetoa inplikatua dagoen.
2-
Sujetoa
inplikatua dago bere beharrei afektatzen dielako.
3-
Sentimenduak
ekintzaren zirkuitoan azaltzen dira.
4-
Sentimendu
bakoitzaren sorreran ebaluaketa bat dago.
5-
Ebaluaketa
sujeto bakoitzaren eskemetatik egiten da.
6-
Eskema
multzoak oroimen pertsonala osatzen du.
-
Egoera
erreala
-
Desioak
-
Sinismenak
eta espektatibak
-
Sujetoak
bere buruaz eta gaitasunetaz duen ideia
Balantzearen elementu guztiek eragiten dute elkarren
artean. Sentimenduen azpian beti dago desioren bat. Bestalde, ikusi dugu
sentimenduak ekintza mekanismoetatik sortzen direla – beharrak, desioak,
proiektoak-. Honen arabera, kultura guztietan azaltzen diren arlo sentimental
handiak bereiz daitekzke:
-
Fisiologiatik oso gertu daudenak, beste sentimendu
batzuetan parte hartu dezakete: lasaitasuna/lasaitasun
eza, depresioa/exaltazioa, arreta/erreposoa, animoa/desanimoa,
esfortzua/erlajazioa.
-
Berria edo errelebantea bezala aurkezten dena: interes/sorpresa.
-
Interes falta: aspertzea.
-
Zerbait onuragarri, erabilgarri edo asegarriaren
esperientzia: erakartasuna.
-
Zerbait mingarri edo kaltegarriaren esperientzia: abertsioa.
-
Gure behar, desio edo proiektuak betetzen diren
esperientzia: poza.
-
Gure behar, desio edo proiektuak beteko ez diren
esperientzia: fustrazioa, tristezia.
-
Zerbaitek gure helburuak mehatxatzen dituen
esperientzia: beldurra.
-
Zerbaitek gure xedeak oztopatzen dituen esperientzia: inpotentzia edo etsipena.
-
Norbaitek bere portaerarekin edo bizitzeagatik gure
helburuak oztopatzen dituen esperientzia: gorrotoa.
-
Norbaitek bere portaera eta bizitzeagatik ere gure
helburuak errazten dituen esperientzia:maitasuna.
-
Gaitz baten desagerpena edo murrizketaren
esperientzia: “alibioa”.
-
Nire erlazioa munduarekin kontrolatzeko esperientzia: babes eza, inseguritatea, inpotentzia.
-
Etorkizunarengatik inseguritatea, irteeren
ausentziaren esperientzia:angustia.
-
Ziurtasunaren esperientzia: itxaropena.
-
Integratu nahi dudan taldearen epai txarraren
esperientzia: lotsa.
-
Ekintza txar baten arduradun juzgatzearen
esperientzia: errua.
-
Ondo epaitua izatearen esperientzia: harrotasuna.
-
Beste pertsona bati gertatutakoaren esperientziak: goresmena (“congratulación”), inbidia edo
errukia.
Hala ere, sentimendu batzuk
bilatzen ditugu eta besteetatik aldegiten dugu. Hauek funtzio adaptakorra
burutzen dute baina hala ere kritikatu egiten ditugu, ebaluatu eta aldatzen
saiatzen gara. Aldaketa saiakera gehienak bulkadak, sinismen sistema, sujetoak
bere buruz duen iritzia edo dena batera berhezitzen saiatzen dira.
Berregituraketa afektiboa sakona izan dadin oroimen pertsonalean (sinismen,
azturak…) eragin beharko du.
Oso modu laburrean bada ere, sentimendu edo emozioen
osaeraz, unibertsaletasunaz, motetaz… hitzegin dugu Marinaren liburuaren
bitartez, Le Douxen liburuko azalpenen bidez berriz, emozioen
ulermenerako ikuspuntu desberdinak eta bere sekuentziaren urratsei eta parte
hartzaleei buruzko ideiak ere ikusi ahal izan ditugu.
Horrela bada, nire ustez nahiko osatua geratu da gai honi
buruz jaso dudan ikuspegia. Orain badut jakinmina sortzen zidan emozioen gaiari
buruzko ideia nahiko argi bat, nahiz eta pentsatu berdin jarraituko dutela azaltzen
nire sentimendu eta emozioak. Prozesua oso azkarra da eta batzuk kontrolatzea
ondo balegoke ere -esaterako; aurriritziak- gainontzekoak zertarako kontrolatu
behar ditut, bizitzari “emozioa” jartzen diotenak badira?
Azkenik, esan nahiko nuke irakurritako liburuak oso
eramangarriak iruditu zaizkidala, biak gainera, ez dira astunak izan eta
horrelako gai batean hau oso eskertzekoa da.
Le Doux, Joseph. (1999). El cerebro emocional. Barcelona. Ariel / Planeta.
Marina, J. M. (1996). El laberinto sentimental. Barcelona. Anagrama.
