15.- Kapitulua
Emozioei buruzko ikerketan arazo
teorikoak
Biologia ala kognizioaren
eztabaida
Zenbat emozio daude?
Emozio eta motibazioaren arteko
erlazioa
Gertakizun erreal bat kontatuko dut irakurleari
bineta barnerakoi bat irudika dezan eskatu beharrean. Euria egiten zuen egun
batean Texas Christian University-ko kanpusa zeharkatzen zuen kale batetan
gertatu zen. Kalearen alde batean psikologiako eraikuntza dago eta beste aldean
ikasleen erresidentziak daude. Goiz hartan, laborategiko esperimentua burutzeko
antolatu zen gure ikerketako taldea. Hasi baino 15 minutu lehenago, leiho
batetik begiratu eta nire ikerketako laguna ikusi nuen kalea zeharkatzen
psikologiako eraikuntzarantz. Espaloia jaitsi zuenean, aurretik kotxe bat pasa
zitzaion lokatzazko-ur olatuak zipriztinduz eta goitik beheraino bustiz.
Bilera
garrantzitsu batetarako bidean ur zikinaz zipriztindua izateak esperientzia
emozional batetarako aukera ematen du. Nire lagunak espero zen bezala erantzun
zuen -- makurtu, besoak gorantz altxatu,
aurpegiko ura garbitu zuen eta buelta emanaz ikasleen erresidentziara bueltatu
zen azkar. Haserretua, larritua eta agian pixka bat lotsatua eta umildua
zegoela ematen zuen. Egun hartan laborategitik ez zen agertu.
Zerk
eragin zuen nire lagunaren erreakzio emozionala? Alde batetik, ur zipriztinaren
berehalako sentsazioa, gertatutakoaren ikusmen zoritxarrekoa eta bere zapata
zuriak marroi nola bihurtzen ziren ikustearen frustrazioa izan zitezkeen
emozioaren zergatiak. Agian gorputzaren makurketak, aurpegiko espresioaren
aldaketak edo erantzun fisiologikoen aldaketak (adb; erritmo kardiako azkarra)
emozioa eragin zuten baita ere. Beste aldetik zergatik gertatu zenaren
hausnarketa motza, gidatzailearen jokaera txarrak zergatiak ere eragin dezake
emozioa. Egoeren aldaketak eta nola busti izanaren moduaren ebaluaketak eguneko
planak aldatzeaz gain emozioan ere eragin dezake. Adibide honek nire lagunak
sentitzen zuenaren aukera mugagabeak ahalbideratzen ditu – inpresio
sentsorialak, ekintza neuroendokrinoak, erantzun fisiologikoak, aurpegiko
feedbacka, zipriztindua izatearen ebaluaketa onak ala txarrak, besteen aurrean
nola aurkeztua izatearen kezka eta gidatzaileak deliberalki zipriztinduaren
zergatia. Kausa aukeren zerrenda luzea begiratu eta ordenatzean, batek planteatu
lezake ea faktore bakoitzak emozioa eragin lezakeen.
KOGNIZIOA ALA BIOLOGIAREN EZTABAIDA
Emozioaren prozesuan ikuspegi ulerkor bat
ahalbideratzen dute batera perspektiba kognitiboak eta biologikoak. Bestalde,
aspektu biologiko nahiz kognitiboen ezagutzak emozioan, ea faktore batek nahiz
biologikoak ala kognitiboak, batak bestearekiko lehentasunik ote duen galdera
planteatzen du (Lazarus, 1981, 1982, 1984; Zajonc, 1980, 1981, 1984,).
Kognizioaren lehentasuna defendatzen dutenek, gertaera estimulu baten arrazoi
eta esanahi pertsonala, aurretik kognitiboki ebaluatu gabe, pertsonak erantzun
emozionalik ezin dezakeela izan planteatzen dute. Emozio bat eman aurretik,
errekurtso kognitiboak biltzen ditu (bizitzako gertakarien esanahia eraikitzeko
oroimena, alegia) eta interpretazio hauek estimulu egoera baten nabardura
ebaluatzea baimenduko dio banakoari. Nire ongizateari eragiten dio?,
Garrantzitsua da?, Onuragarria da?, Mingarria?, Baikorra?, Ezkorra?.
Erreakzio emozionalek kognizioaren lehentasuna ez dutela
behar planteatzen dute biologiaren lehentasuna defendatzen dutenek. Emozioa,
beste motako gertakariek, esaterako, aurpegiaren espresioa edo neurona deskarga
tasa bezalakoek aktibatzen dutela. Teoria biologizistarentzat, emozioak
aurretiko gertakari kognitibo gabe eman daitezke eta ematen dira, baina
gertakari biologiko gabe ezin dira eman. Beraz biologia eta ez kognizioa,
lehentasunezkoa da.
15.1
taula. Perspektiba kognitibo eta
biologiko araberako taldekatzea:
Teoriko kognitibistak Teoriko
biologizistak
Magda
Arnold
Paul Ekman
James
Averill
Carroll Izard
Richard
Lazarus
William James
George
Madler
Robert Plutchik
Stanley
Schachter
Silvan
Tomkins
Bernard
Weiner
Robert Zajonc
Richard Lazarus (1982, 1984) Eta James Averill
(1982) perspektiba kognitiboaren defendatzaileak dira. Lazarusentzat aktibitate
kognitiboa, emozioa sor dadin, aurreko baldintza bat da. Norberaren
ongizaterako estimuluak duen garrantzia ulertu gabe ez dago arrazoirik
emozionalki erantzuteko. Norberaren ongizaterako garrantzitsutzat hartzen bada
estimuluek ez dute erreakzio emozional bat elizitatu behar; baina mehatxugarri
edo desafiantetzat hartzen diren estimuluek ordea bai.
Lazarusentzat
gertaera estimulu baten ebaluaketak ez du zergatik prozesu kontziente eta
razionala izan behar; “ebaluaketa pertzeptibo primitiboa” izan daiteke.
“Ebaluaketa pertzeptibo primitibo” honek Arnold-en ona/txarraren bat-bateko
ebaluazioa gogoratzen du. Dena den, ona/txarraren bat-bateko ebaluaketa izan edo ebaluazio
retrospektiboa izan, teoriko kognitibistek aurretiko aktibitate kognitibo gabe
emozioa ez dela emango baieztatzen dute.
Averillentzat
(1982) emozioak hobe ulertzen dira
jasotako (adoptados) errol sozial bezala. Pertsonek emozioak (haserrea,
maitemintzea) azaltzen dituzte ondorio sozial positiboak sortzeko.
Haserretzean, banakoak arau sozial bat hautsi dezake, ekintzaren arduraren jabe
ez egin eta emozioa azaltzen ez den momentuei buruzko usteak modu egokian
komunika ditzake. Averillen arabera, pertsonek emozioa sozialki nolatan
eraikitzen duten azaltzeko. Gizarte erroletatik abiaturik, maitemintzearen
adibidea hartu genezake. Averill eta Boothroyd-ekin ados, ideal erromantikoa
errol estandar bat da, eta zeinen arabera
norberaren maitasunezko esperientziak interpretatzen diren. Ideal
erromantikoaren arabera pertsona emozionalki eta ustekabean zur eta lur
gelditzen da beste baten azalpenagatik (normalean zorizko agerpena). Behin
barneraturik, banakoak ideal hori erreproduzitzen saiatuko dira eta ideal
horrekin bat datorrenaren arabera interpretatzen dute harremanerako jokabidea.
Berez, pertsonek igurikapen sozialak (estandarrak) ikasten dituzte eta ondoren
espero izandako ondorio sozialak lortzeko ( esaterako: harreman bat hastea),
esperientzia emozionala sozialki eraiki dute.
Prozesu
denak zerikusi gutxi du egoera biologikoekin, asko ordea aktibitate kognitibo
eta sozialarekin. Horregatik, Lazarus, Arnold eta taularen ezkerraldean
azaltzen diren teoriko guztiak lehentasuna ematen diote sistema kognitiboari
eta emozioa gertaera postkognitibotzat hartzen dute.
Robert
Zajonc (1980, 1981, 1984) eta Carroll Izard perspektiba biologizistaren bi
babesle sutsu dira. Zajonc-entzat emozioak sortzen dituzten barne prozesuak
daude, kognizioaz gain. Zajonc-entzat sistema kognitiboa eta emozionala,
bereizitako eta partzialki independenteak diren bi sistema dira. Ikuspuntu
honetatik, emozioak gertakizun prekognitiboak nahiz postkognitiboak izan
daitezke. Ideia hau defendatzeko Zajonc-ek premiazko zenbait arrazoi
planteatzen ditu.
Lehena,
kontutan izanik egoera emozionala berbalizatu oso zaila dela askotan, logikoa
dirudi sorburu ez kognitiboak dituela suposatzea ( hau da, hizkuntzan
oinarriturik ez direnak). Bigarrenez, kognitiboak ez diren prozedura bitartez
eragin daitekeela esperientzia emozionala, esaterako drogak edo hormonak,
garunaren estimulazio elektrikoa edo aurpegiko muskuluen aktibazioaz.
Hirugarrena, emozioarentzat eta kognizioarentzat eraikuntza neuroanatomikoak
identifika daitezke. Esaterako: emozioak, sentimenduak eta umorea erregulatzeko
estruktura linbiko subkortikalak garrantzitsuak dira eta prozesu kognitiboak,
oroimena eta pentsamendua bezalakoak, erregulatzeko bereziki garrantzitsuak
dira egitura kortikalak. Laugarrena, emozioak gizakietan nahiz animali
ez-gizakietan ematen dira.
Mintzaira
eskuratu aurretik edo eragiketa kognitibo konplexuak burutzeko gaitasuna
eskuratu aurretik, haurtxoak barre egiten du eta negar, sentitzen dute eta
emozioak aditzera eman (Izard 1984). Zajonc-ek (1981) honegatik zera
ondorioztatzen du: “ Pertsonak ez dira ezkontzen eta dibortziatzen, ez dute hiltzen
edo beraien buruaz beste egiten bizia sakrifikatuaz askatasunaren aurrean,
beraien jokabideen bentaja eta desbentajen analisi zehatz bat egin ondoren.”
Hau da, emozioak askotan oinarri biologikoko gertaera ez kognitiboak direla.
Izard-entzat,
emozioak prozesamendu subkortikaletik sortzen dira eta baliteke edo ez,
aktibitate kortikalak parte hartzea. Bere lanaren gehiengoa haur-txoekin burutu
ostean, konturatu da, haurtxoak gertaera batzuei erantzuten dietela beraien
mugatze kognitiboak izan arren ( hiztegi mugatua, mintzaira falta, oroimen
gaitasun mugatua, alegia). Esaterako, hiru asteko jaioberri batek, gizaki ahots
mehe (aguda) bati irribarre eginez erantzuten dio (Wolf 1969) eta bi
hilabetetako haurrak minari erantzunez amorrua adierazten du (Izard, Henbree,
Dougherty eta Spizzirri, 1983). Haurrak mintzaira eskuratzean eta epe luzerako
oroimenaren gaitasuna erabiltzen hastean, gertakizun gehienak prozesamendu
kognitiboa dute. Hala ere, nahiz eta aktibitate kognitiboak aurrerago
emozioaren prozesuan parte hartu, Izard-ek (1989) dio kanpo gertaeren
gehiengoaren prozesamenduak ez-kognitiboak izaten jarraitzen duela. Hau da,
automatikoak, inkontzienteak, eta egitura subkortikalak bitartekatuak.
Kognizioa
eta biologiaren aurkako eztabaidan atera daitekeen irabazi zuzenena, alde
bakoitzak emozioaren kausak azaltzeko beraien ideiak zehazki azaltzen dituztela
da. Lazarus eta Avrill-en argumentua egoera emozional denek aurretiko gertaera
kognitiboaren beharra dutela da. Zajonc eta Izard-ek onartzen dute batzuetan
gertaera kognitiboak emozioaren aurretik ematen direla ( eta emozioak sortzen
dituztela), baina era berean badaudela zenbait egoera gertaera estimulu baten
aurreko erantzun zuzentzat jokatzen duten emozioak. Behin bi aldeak ezagutu
ostean, gure buruari galde geniezaioke: Zeinek du arrazoia?
Psikologia
barneko beste eztabaiden antzera, kognizio eta biologia artekoak duen
erantzunik egokiena: biak, puntu bateraino, zuzenak direla onartzean datza.
Emozioaren psikologoek eztabaida honi erantzunak aurkitzen saiatu dira eta
ondoren hiru erantzun aurkezten dira.
1go erabakia: bi sistemen
ikuspegi integratzailea.
Ross Buck-en iritziz (1984) “Zeinek du arrazoia?”
galderaren erantzuna, biek dutela da. Buck-ek dio, gizakiek emozioa aldi berean
aktibatzen eta erregulatzen dituzten bi sistema dituztela. Buk-ek sugeritzen du kitzikadura emozionalen aurrean
era ez-bolondres batetan erreakzionatzen duen sistema fisiologiko innato,
espontaneo eta primitibo bat dagoela. Hau da sistema biologikoa. Bigarren sistema
interaktibo bat baina desberdin bat, era sozial eta sinboliko batean
erreakzionatzen duena, ikasitako eta kortikal sistema kognitibo bat da. Sistema
primitibo biologikoa eta erlatiboki berria den sistema kognitiboa elkarrekin
konbinatzen dira asko adaptatu daitekeen emozioaren mekanismo bat eskaintzeko.
15.1 irudian Buck-en (1984) bi
sistema desberdin eta separatuengatik erregulatutako emozioaren eskema azaltzen
da. Lehenengo sistema oinarri biologikoarena da. Bere jatorriak espeziearen
aintzinako historia ebolutibora erremontatzen den sistema innato bat da.
Informazio sentsoriala, bide kortikalen (hau da, linbikoen) eta egituren
akzioagatik azkar, automatikoki, eta inkontzienteki prozesatzen da. Bigarren
sistemak oinarri kognitiboa du. Pertsonaren ikaskuntza kulturalaren eta
historia sozialaren araberako sistema ikasi bat da. Informazio sentsoriala,
bide kortikalengatik era ebaluatibo, interpretatibo, eta kontziente batean
prozesatzen da. Buck-ek dio, emozioaren esperientzia emozionala aktibatu eta
erregulatzeko elkarlanean aritzen direla.
Emozioaren bi sistema batera dauden proposizioa
irudikatzeko, Buck-ek (1984) beste pertsona bati pozik gaudela nola esaten
diogunaren adibidea erabili zuen. Poztasuna komunikatzeko dugun bide bat,
aurpegiko espresio erreaktibo eta espontaneo bat da. Pentsatu gabe irribarre
egiten dugu. Beste bide bat, hitz atseginak edo saiatutako irribarrearen
komunikazio sinbolikoa da. Gure laguna ikusteak informazioaren prozesaketa
kontzientea bideratzen du. Prozesaketa horretan erantzuteko erarik hobena
ebaluatzen dugu.
2gn erabakia: oiloa edo
arrautzaren arazoa
Robert Plutchik-entzat (1985) kognizioaren Biologia
kontrako eztabaida oiloa eta arrautzaren artekoaren antzekoa da (“Zer izan zen
lehenik arraultze ala oiloa? Esaten denean bezala). Ezin da emozioa
kontzeptualizatu kognitiboki edo emozionalki sortuta egongo balitz bezala.
Gehien bat, emozioa prozesu bat da, buklean dagoen feedbacka sistema bati
gehitzen zaien gertaeren kate bat. Plutchik-en buklean dagoen feedbacka
sistemaren parte diren elementuak kognizioa, arousala, sentimenduak,
eginkizunerako prestakuntzak, espresioen azalpenak eta aktibitate konduktual
irekia dira.
15.2 irudiak, Plutchik-en emozioaren buklean dagoen
feedbackaren irudikapen posible bat errepresentatzen du. Pertsonarentzat,
buklean dagoen feedbackaren sistema adierazgarria den gertaera estimulu batekin
hasten da eta emozioarekin bukatzen da. Estimulua eta emozioaren artean emozioa
sortzen duten gertakizunen kate interaktibo konplexu bat existitzen da. Plutchik-en
kontzeptualizazioaren punturik garrantzitsuena, emozioan influitzeko,
feedbackaren buklearen edozein puntutan parte hartu daitekeen proposizioa da.
Batek, estimulu gertaera bat kognitiboki ebaluatu eta emozioaren prozesua
aktibatu dezake. Txandaka, pertsona baten burmuinean elektrodo bat sartu
daiteke eta honekin gertaera kognitiborik gabeko erreakzio emozionala sortu
daiteke. Drogaren batek elektrodoaren eragin berbera izan dezake. Baita gorputz
 |
15.2 Irudia. Emozioan buklean Plutchik-en
sistema.
espresioa altera genezake, adibidez, aurpegiko
muskulatura edo postura korporala, eta partizipazio kognitiborik egon gabe
emozioan influitu.
15.2 irudiak, grafikoki adierazten du Plutchik-ek
kognizioa biologiaren kontrako eztabaidari ematen dion erantzuna dialektikaren
mundu konplexuan, non emozioaren ikuspuntu bakoitza era berean kausa eta
efektua den eta azken emaitza emozioaren sei ikuspuntuetan sortutako indarren
arteko jokoaren araberakoa den, sartzea
suposatzen duela. Plutchik-en arrautz-oiloaren analisitik atera beharreko
lehenengo ondorioa da kognizioak ez direla emozioaren kausa zuzena ezta ere
gertakizun biologikoak. Kognizioa, arousala, eginkizunerako prestakuntza,
sentimenduak, espresio ageriak, eta aktibitate konduktual irekia
esperientziatik sortzen den emozioa eraikitzen dute.
3gn
erabakia: Ikuspuntu dibergenteak emozioen azterketan
Zalantza gutxi dago kognizioak emozioa sortzen duela
esatean. Imajina ezazu zerbait atsegingarria, eta poza sentituko duzu; imajina
ezazu udal zabortegiaren ondoan bizi ezkero nolakoa izango zen usaina eta nazka
sentituko duzu. Era berean, duda gutxi egon daiteke prozesu sentsorialek
sistema biologikoen gain eragina dutela eta emozioa sortarazten dutela esatean.
Gela bero batetara sartzen bazara egun hotz batean edo egin berria dagoen
ogiaren usaina usaintzean orduan baduzu jakinmina eta poza sentituko duzu.
Honenbestez, emozioa bai sentimenduengatik baita zentzuengatik lortua izan
daitekeela segurtasunez, ondoriozta daiteke.
Russel eta Woudzia (1986), emozioak pentsamendu eta
zentzuengatik sortuak izan daitezkeela onartuz hirugarren irtenbide bat
aurkezten dute kognizioa biologiaren aurkako debatea konpontzen saiatzeko.
Estimulu batek sentsazioak sortarazten dituenean (ez pentsamenduak) orduan
emozioak sentsaziopean soilik egongo dira (prozesu sentsorialak gain, umorea
eta drogak). Inolako sentsaziorik sortzen ez denean (estimulua pentsamendu bat
denean) orduan emozioak prozesu kognitiboen gain egongo dira. Gehiengo baten
kasuan, hau da, estimuluak bai aktibitate sentsoriala baita kognitiboa eragiten
dituzten horietan, eztabaidaren soluzioa soilik hartzen den ikuspuntuaren esku
dago. Biologo, etologo eta psikologo ebolutibo eta konparatiboek orokorki
emozio prozesuaren xehetasun batzuk ikusten dituzten bien bitartean psikologo
kognitibo eta sozialak eta soziologoek beste xehetasun batzuk ikusten dituzte.
Agian horrela izan beharko luke. Emozioak fenomeno
ikaragarri konplexuak dira (eta elkarreragileak). Horrela, emozioen
ikerkuntzari asko falta zaionez oraindik emozioen prozesua ulertzera iristeko,
ikerkuntzaren arloa bere osotasunean aprobetxatuko
litzateke ikertzaile batzuk emozioak ikuspuntu batetik ikertuko balituzte eta
beste batzuek beste ikuspuntu batetik. Noizbehinkako, emozioen supraestruktura biologikoak zein
kognitiboak ezagutzen ditugunean emozioari buruzko ikuspuntu biologizista eta
kognitibisten sintesi koherente bat gai izaten saiatzen hasiko gara. Emozioen
biologia, emozioaren kognizioa eta biologia eta kognizioaren arteko
elkarreragilea ulertzen dugun unean, orduan egongo gara prestaturik emozioa den
buruhaustea ulertzeko.
ZENBAT EMOZIO DAUDE?
Kognizio
eta biologiaren eztabaidatik zeharkako moduan beste galdera garrantzitsu eta
interesgarri bat sortzen da motibazioan ikerketaren barnetik. Galdera hau da :
“zenbat emozio daude?”. Orientabide biologizista batek emozio primarioetan
egiten du enfasia (adibidez; amorrua, beldurra) eta eskuratutako emozioei edo
sekundarioei garrantzi gutxiago ematen dio. Orientabide kognitibo batek emozio
sekundarioen garrantzia onartzen du baina esperientzia sozial, kultural eta
banakakotik sortzen den barietate esperientzia emozionalaren gehiengo bati
jartzen dio enfasia.
Azken
momentuan, bakoitzaren orientabide teorikoaren esku dago suposatzen diren emozio kopurua dagoela. Lehendabizi “ zenbat
emozio daude?” galderari erantzungo diogu ikuspuntu biologizistatik eta ondoren
galdera bera proposatuko dugu ikuspuntu kognitibotik.
Ikuspuntu
biologizista
Tipikoki, ikuspuntu biologizistak gutxiengo lautik
abiaturik emozio primarioen dozena erdia nabarmentzen da (Trevarthen, 1984;
Panksepp, 1982) gehiengo hamarreko arte (Izard, 1977). Teoriko biologizistak
emozio kopuru konkretu bat jartzeko arrazoi on bat du, nahiz eta proposamen
bakoitza ikerketa linea ezberdinetan oinarritu. Azterketaren barnean oinarri
biologizistadun ikerketa tradizionaleko sei lineak hauek dira: bide
neurotransmisoreak, garapenaren historia, deskarga neuronaleko patroiak, kulturaz gaindiko aurpegiko
espresioak, nagusien aurpegiko
feedbackak eta funtzio egokituak analisi psikoebolutiboren baten barnean. 15.3
irudiak ikerketaren oinarrizko sei lineak erakusten ditu izen batekin batera
(eta erreferentzi bat) tradizio bakoitza ereduz adierazten duena. Taulan ere
azaltzen da linea bakoitza proposatzen duen emozioen kopuru bat ikerketaren
emaitzekin bat datorrena.
Panksepp-ek (1982) oinarri biologikoko lau emozioen existentzia proposatzen du: beldurra,
amorrua, ikara eta itxaropena. Panksepp-en ustez lau emozio primario daude lau
bide neuroanatomiko ezberdin daudelako sistema linbikoan. Trevarthem (1984) garapenaren ikuspegien batean
oinarritzen da oinarrizko lau emozioak proposatzean- poza, angustia, beldurra eta amorrua. Lau emozio hauek azkar azaleratzen
dira (bizitzako bigarren hilabetean), beste emozio batzuk baino askoz ere
aguroago (esaterako, lotsa). Tomkins-ek (1970) sei emozio primarioen artean
bereizten du sei deskarga neuronal daudelako. Ekman-ek (1984) sei emozio
ezberdin proposatzen ditu - beldurra, amorrua, poza, ezustea, nazka eta
mesprezua. Ekman-en emozioen lista aurpegiko espresioen unibertsaltasun
kulturaz kanpoko bere ikerketatik deribatzen da. Plutchik-ek beharrezko zortzi
emozioen lista egiten du (
amorrua, nazka, tristura, ezustea, beldurra, etsipena, poza eta aurrerapena)
zeinetan organismo bizi guztiak emozio bakoitza banatzen duten zortzi sindrome
emozio-jokaera batekin bat etortzen diren. Azkenik, Izard-ek (1977) 10 emozioko
lista bat aurkezten du bere emozioen teoria diferentzialaren oinarriaz:
amorrua, beldurra, angustia, ezustea,
lotsa, interesa eta mesprezua.
Ikuspuntu kognitiboa
Tradizio biologizistak aipatzen duenez, gizakiok lau
edo zortzi emozio ditugu baina ikuspuntu kognitiboaren arabera, askoz gehiago
dira. Teoria kognitiboek gorputz erreakzio kopuru mugatua dagoela onartzen dute
( adibidez, borroka – ihesa erreakzioa ) baina erreakzio biologiko berdinetik
emozio ezberdinak sortu daitezkeela defendatzen du. Adibidez, erantzun
fisiologiko bakar bat ( odol presioaren gehiketa esaterako) hiru emozio
ezberdinen oinarri biologikoa izan daiteke: amorrua, jeloskortasuna eta
inbidia.
Odol presio altuak eta norbere buruarekiko justua ez
den ebaluaketa batek amorrua sortarazten du; odol presio altua eta ustez
norberarena izan beharko litzatekeen objektu bat beste norbaiten eskuetan
dagoenean, jeloskortasuna sortzen da; odol presio altua eta ustez beste norbait
posizio atsegingarriago batean dagoenean, inbidia agertzen da.
Esperientzia guztiak bizi eta interpretatu
daitezkeela jakinik, gizakiok emozio aniztasun ugari ditugu.
Fridja-k ikuspuntu kognitiboa modu honetan laburtzen
du: “ egoera konkretuen erantzun bezala sortzen dira emozioak; emozio
ezberdinak esanahi ezberdinen erantzun
bezala sortzen dira.( Fridja, 1988 p.349 ) Aldagai fisiologikoetan enfasi egin
aurretik, prozesu sozial eta kognitiboak moldatu, modelatu eta eraiki egiten
dituzte emozio ezberdinak ondorio funtzional bezala gizabanakoaren sistema
sozialaren barnean. Egoera emozional ezberdinen esperientziak ( Shaver et
al.1987 ) , izaera emozionaleko hitzek ( Stormas y Storms,1987 ), eragile
kulturalek ( Leavitt y Power,1987 ) , gurasoak bezalako eragile sozialak (
Kemper, 1987 ) eta ezagutza estrukturalen konplexutasunak ( Linville )
eraikuntzan, ultrakerian edo estremismoan eta esperientzia emozionalean
oraindik gehiago laguntzen dute.
15.4 taulan, ikuspuntu kognitibistaren barne dauden
sei behaketa lerroak laburtzen ditu eta tradizio bakoitza laburtzen duen izena
eta erreferentzia azaltzen ditu. aldagai kognitiboak, sozialak eta
kulturalak sentitzen dugun emozio
konkretuarengan nola eragiten duen azaltzen digu taulak. Aldagai kognitibo,
sozialak eta kulturalak horren anitzak direla jakinik, emozio posibleen artean
kopurua ia mugagabea da.
Oinarrizko
emozioak
Biologia – Kognizio arteko eztabaidak, prozesu
emozionalean kausa kritiko baten identifikazioa oztopatzen du. Honez gain,
ondorengo galderari erabateko erantzun bat aurkitzeko ere oztopoak jartzen
ditu: “Zenbat emozio daude?” Ondoren aurrekariak
aurkezten dira eta baita
funtsezko emozioen ondorioak ere.Ondorengo ordenaren arabera , emozio hauen
inguruan hitz egingo dugu: ustekabea, beldurra, amorrua, nazka, estuasuna edo
larritasuna, alaitasuna eta interesa.
Ustekabea
Ustekabea emozioen artean laburrena da. Neurologikoki,
deskarga neuronalaren tasan berehalako gehiketa bat aktibatzen du ustekabeak.
Berehalako eta ezusteko gertakariek (adibidez,
trumoi bat, petardoak, edota iragarri gabeko ospakizun bat) ustekabea sortzen
dute. Garrantzitsua den zerbait ahaztu eta bat batean gogoratzen dugunean
ustekabeturik sentitzen gara. Weiner eta
Mandlerrekin ados, ondorioak gertatu ondoren edo ezusteko erantzunak
jasotzerakoan edota ekintza baten erdian etenaldi bat gertatzen denean.
Horren iraupen laburrekoa izanik, ustekabea berehala
bilakatzen da beste emozio batean. Garrantzitsua den zerbait ahazteak sortzen
digun ustekabea berehala estuasunean bihurtzen da. Askotan ustekabearen ondoren
alaitasuna sentitzen dugu. Beste askotan ordea, beldurra sentitzen dugu.
Ustekabearen esanahi funtzionala ondorengo hau
izango litzateke: berehalako edota ezusteko gertakarien aurrean modu eraginkor
batean aurrera eraman ahal izan dezan pertsona prestatu. Izan ere ustekabeak
ekintza aurrera doan heinean, sistema nerbioso zentrala garbitu egiten du,
arreta guztia bertan jarri ahal izateko.
Honela ustekabeak emozio jenerala izateko prestatzen
du pertsona eta berehalako gehiketa bat eragiten ekintza edo aktibitate
kognitiboan. Pertsona harriturik dagoenean oroimena, denbora tarte txiki batez,
aske gelditzen da aurretik edukitako pentsamenduetaz. Ikuspuntu ebolutibo
batetik, ustekabea oso moldakorra
izan daiteke. Esaterako moldakorra
da elkarrizketa lasai bati uzten diogunean guregana hurbiltzen dagoen kamio
handi bati arreta osoa jarri ahal izateko.
|
Emozioen ikasketaren perspektiba kognitiboan
ikerketa linea tradizionalak
|
|
Arousalekin kognizio emozionalak
|
Arousalekin esanahiaren analisia
|
Arousalen egoerari erantzun gizarteratua
|
 Egoeren balorazioak eta birbalorazioak |
Paper [rol] sozialak eta eraikuntzak |
Emaitzen atribuzioak |
|
Schachter (1964)
|
Mandler (1984)
|
Kemper (1987)
|
Lazarus (1984)
|
Averill (1982)
|
Weiner (1986)
|
Kalkulaezinak diren hainbat emozio, egoeraren esanahiaren,
gertaeren nabarmenduren, gizarteratzearen historialaren, emozioaren ezagueraren
eta beste eragin kognitiboren, sozialen eta kulturalen menpe daude.
15.4 Emozioaren
perspektiba kognitiboan ikerketa tradizionalen sei linea
Beldurra
Beldurra, kaltearen edo arriskuaren
pertzeptzioarekin aktibatzen da. Pertzibitutako kalte edo arriskuaren jatorria
fisiko nahiz psikologikoa izan daiteke. Gure ongizate fisiko nahiz
psikologikoari eginiko mehatxu eta arriskuek aktibatzen dute beldurra. Mina,
erredurek, zauriek eta gaixotasunek sorturiko kalte fisikoaren adibide da. Gure
autoestimari eginiko irainak edo adiskide bat galtzearen mehatxua berriz, kalte
psikologikoaren adibideak dira. Askotan, ingurugiroan dagoen objektu bat
arriskutsua dela perzibitzeko kondizionamendu klasikoa erabiltzen da (5.kapitulua).
Kondizionamendu klasikoan, kalte errealari (mina, zauriak) sarri bateratzen
(asoziatzen) zaizkion estimuluak, erantzun bateratu bat amaitzen dute, beldurra. Katuak
(ailurofobia), altura (acrofobia), iluntasuna (nyctofobia), etab., arrisku eta
kalte posibleen seinale direla ikasi duten pertsonen adibideak ugaritzen ari
dira literatura klinikoan. Eguneroko esperientzia ere arriskuz beteta dago hala
nola; trafikoa, dentistak eta azterketak. Kalte fisiko edo psikologiko bat
datorrela berri ematen duen emozio bat da beldurra.
Arnold-en ustez “akzio ebitatzailerako joera” izango
litzatekeena garatzen edo babesten laguntzen duten tentsio nerbiosoaren
sentsazioa ematen die pertsonei beldurrak. Babestearen motibazioa, beldurra
diogun objektuarekin aurrez-aurre jartzen uzten diguten aurre egite erantzunen
(respuestas de afrontamiento) bidez edo objektuaren aurrean erretiratzea eta
alde egitearen bidez adierazten da tipikoki. Alde egitea posible ez bada, edo
nahi ez bada, beldurrak pertsona motibatzen du arriskuari aurre egiteko.
Maila positiboago batetan, gizabanakoa arriskutik
urruntzen duten erantzun berrien ikaskuntza errazten du beldurrak. Autopista
batetatik gidatzen duten gidari gutxi dago, ekaitz euritsu baten erdian
errepide bustian kontuz ibiltzeko gogorarazi behar zaienak (beldurrak, aurre
egitearen esfortzua aktibatzen du) eta esperientziadun gidariek, gidari berriek
baino askoz hobeto aurre egingo diete honelako arriskuei (beldurrak, aurre egin
beharreko erantzun baten ikaskuntza erraztuko du). Beraz, beldurrak aurre
egiteko esfortzuak aktibatzen ditu eta aurre egiteko gaitasunen ikaskuntza
errazten du.
Amorrua
Amorrua emoziorik “beroena” eta grinazkoena da.
Amorrua hainbat modutan izan daiteke aktibatua baina bere antezedenterik
printzipalena kontrola da, fisiko nahiz psikologikoa izanik. Kontrol fisikoa
izango litzateke, adibidez, zure nahiaren aurka barrote artean bahitzea.
Kontrol psikologikoa arauen edo gure muga propioen bidez agertzen da. Helburu
batetara zuzenduriko jokabidearen etenaldiak sortzen duen frustrazioak ere
amorrua aktibatzen du (adibidez, autoa ez da martxan jartzen eta zure helburua
lanera autoz joatea da). Nahikoa da soilik pentsatzea, azkeneko aldiz dirua
errefreskagarrien makina batetan sartu eta ezer atera ez zeneko hartan,
frustrazioak amorrua martxan jartzen duela hautemateko. Zauritua, engainatua
edo traizionatua izateak ere amorrua aktiba dezake.
Maila neurologikoari dagokionez, deskarga neuronalen
tasa iraunkor altu batez karakterizatzen den dentsitate handiko emozio bat da
amorrua. Arazo korapilatsu baten aurrean irtenbidea bilatzeko abilitate faltak,
gizabanakoa larritu eta amorratzen du. Batzuetan pertsonei, “kableak
gurutzatzen zaizkie” eta bortizki eta modu deskontrolatu batetan portatzen
hasten dira. Pertsonei “kableak gurutzatu” (garrasi egitea, maldizioak
botatzea, paretaren kontra gauzak jaurtikitzea) ohi zaizkie, deskarga
neuronalaren tasa gutxitzeko modu bat bilatzen ez dutenean. Gizabanakoak bere
deskarga neuronalaren dentsitate altua gutxitzeko modu bat bilatzea lortzen
duen arte jarraitzen du amorruaren sentsazioak (adibidez, Tomkins, 1963).
Bere xede funtzionala inguruneko mugak haustearena
denez, amorrua emoziorik arriskutsuena da (Plutchik, 1980). Batzuetan, amorruak
ezbeharreko (innecesarios) suntsiketa eta kalteak sortzen ditu, hala nola, ume
bati bultza egiten diogunean, taldeko lagun bat iraintzen dugunean edo itxita
dagoen ate bati ostikoak ematen dizkiogunean. Beste batzuetan berriz, esan
genezake amorruari izugarrizko etekina atera genezaiokeela, ingurunearekiko
galdutako kontrola lortzeko saiakerak energetizatzen dituenean bezala (azkenik
lortuko delarik). Ikuspegi ebolutibo batetatik amorruak energia
auto-babeserantz mugitzen du (kemenagatik, indarragatik eta erresistentziagatik
ezaguarazten den babesa). Arrazoi honengatik, amorrua, ertz bikoitzeko labana
balitz bezala har genezake.
Nazka (higuin, narda)
Nazka emozio konplexua da, erlatiboki hitz eginda.
Nazkak, hondatutako edo alferrikaldutako objektu baten aurrean ihesi egitea edo
gaitzespena bezalako erantzunak hartzen ditu bere baitan. Janaria edo
gorputzari darizkion usainak, kutsadura eta zapore mikatzak bezalako gertakari
fisikoek eta gustu txarreko txisteak eta balore moral higuingarriek bezalako
gertakari psikologikoek, gaitzestearen bulkada eta nazkaren emozioa aktibatzen
dituzte. Imajina ezazu zeure erreakzio emozionala zauri odoltsu bat ikustean,
alferrikaldutako esnea usaintzean edota limoi mikatz bat dastatzean eta erraza
izango zaizu nazka zerk aktibatzen duen jakitea.
Nazkaren esanahi funtzionala gaitzespena da.
Nazkatutako pertsona prest dago objektu aurkeztezinak edo higienirik gabekoak
ezabatu eta alde batetara uzteko eta baita bere ohitura eta jarrera pertsonalak
aldatzeko,beti ere nazkaren iturri hauek direnean. Ondorioz, nazka osasun ona mantendu eta
bultzatzen duen emozio bat da. Alferrikaldutako janari eta edarien kanporaketak
gure gorputzaren ongizatea mantentzen du, aldiz, alferrikaldutako pentsamendu
eta baloreak baztertzeak gure ongizate psikologikoa mantentzen du. Gainera,
aurretiazko nazkaren sentsazioak ingurune osasungarri bat mantentzera animatzen
du pertsona: harrikoa egin, hortzak garbitu, dutxatu.
Aurretiazko nazkak alferrikaltze fisiko eta
psikologikoa ere inhibitzen ditu, gorputza egoera txarrean eta nazkagarri duen
pertsona batek iharduera fisikoa egiteari ekiten dion kasuan bezala.
Estuasuna (estura, larrialdi,
angustia)
Estuasuna da emoziorik negatibo eta abertsiboena.
Estuasunaren aktibatzailerik nagusienak bereiztea (banatzea) eta porrot egitea
dira. Ingurukoren bat heriotzagatik galtzeak, bikotearen banaketak, egoera
(bidaia bat) edo haserrealdi batengatik estuasuna sortarazten digute.
Pertsonak, beren lanetik eta baloratzen duten posizio edo status batetatik ere
bananduak izan litezke. Bestalde, porrotak ere estuasuna sortarazten digu,
azterketa bat gainditzen ez denean edo apustu bat galtzean gertatzen den
bezala. Norberaren kontrolpean ez dauden egoerengatik sortutako porrotek ere,
sor lezakete estuasuna ,gerrate, gaixotasun, istripu eta atzeratze ekonomikoen
(Izard,1977); kasuetan gertatzen den moduan. Azkenik, minak aktibatzen du estuasuna , gehiegizko beroa
edo soinuaren kasuan bezala.
Maila neurologikoan, estuasunak sostengatutako
neuronen deskarga tasa altua hartzen du
bere baitan. Estuasunaren aktibazio neurologikoa, ezberdina da antsietatean sostengatutako
estimulu neurologikoen
intentsitatearekiko. Ohizko funtzionamenduarekin alderatzean aldiz,
estuasunaren dentsitate neurologikoa, erlatiboki altua da.
Estuasunak, berau sortarazi duten egoerak arintzeko
beharrezkoa den edozein portaera hartzera motibatzen du pertsona. Hau da,
estuasunak, estuasuna bera sortu aurretik inguruneak zuen egoerara bueltatzeko
motibatzen du pertsona. Atletak duela gutxi jasandako porrotak sortarazitako
estuasunaren aurrean entrenatzen du, bere buruarekiko konfidantza berreskuratu
dezan. Bikoteko banaketak sortutako estuasunaren aurrean, ukatutako maitaleak
barkamena eskatu, loreak bidali edo telefonoz deitzen du hautsitako harremana
berreskuratu nahirik. Zoritxarrez, askotan,
ezin izaten da banaketa edo
porrota hauen aurreko egoerara bueltatzea. Egoera honetan estuasunak iraun
egiten du. Eta irauten duen estuasunak atsekabea dakar. Maite dugun norbaiten
heriotzak, adibidez, atsekabea dakar askotan. Estuasunak irauten duenean,
gizakiarentzat esperientziarik abertsiboena dena ere ekar lezake berekin ,
depresioa.
Estuasuna modu positiboago batean ebaluatu ezkero, bere alde positiboak
antzeman daitezke. Estuasunak talde sozialen kohesioa errazten du
(Averill,1968). Besteengatik banatua izateak estuasuna sortzen du eta oso
sentsazio ezatsegina da, ondorioz, honek maite dituen pertsonekin kohesionatuta jarraitzeko
motibatzen du pertsona (Averill,1979). Pertsonek, inor faltan botako ez balute,
ez lirateke kohesio sozialerako hain motibaturik egongo. Antzekoa gertatuko
litzateke ikasle eta atletekin ere, hauek porrotak estuasuna dakarrela jakingo
ez balute, ez bailirateke ikasi eta
entrenatzeko hain motibaturik egongo.
Alaitasuna
Zoriontasuna neurologikoki eragiten da deskarga
neuronalaren tasaren jaitsiera gogor baten ondorioz. Alaitasun hau eragiten
duten faktoreak hainbat daude; hala nola ospakizun positiboak zein sentsazio
atseginak. Hauez gain pertsona bakoitzari egiten zaizkion goraipenak ere
alaitasunaren bizipena lortzen dute.
Alaitasunak bi esanahi dituela esan dezakegu;
batetik sentsazio positibotzat hartu ahal dugu, garaipena eta atseginaren
sentsazioa. Bestetik, bakoitzaren parte hartzea laguntzen du gizarteko
ekintzetan alaitasunak, izan ere estimulu gozagarri eta indartsua da izaki
baten irribarrea.
Interesa
Interesa, egunean zehar gehien erabiltzen den
emozioa dela esan dezakegu. Gure ezagueran beti daukagu interesa geure barruan,
kontutan harturik pertsona bera askea dela sortzen zaizkion inpultsoetatik,
adibidez gosea edo beste emozio gogorretatik (haserrea). Horrela gertaera
konkretu batzuek (aldaketak, erronkak, berritasunak), pentsamenduek (lorpenak,
ikasketak) eta aurkipenaren ekintzek gehitzen eta aktibatzen dute interesa.
Interesaren mailak gorabeherak edukitzen ditu, horrela ekintza batekiko
motibazioa edo pentsamendua aldatuz.
Agian izakiak inguru monotonoan biziko balira
interes falta erraz igarriko zen, baina pertsonak nahiz animaliak mundu
ezegonkor eta berri batetan bizi dira. Interesak aldi berean, kuriositatea
probokatzen du eta bakoitzaren mugimenduak sortarazten ditu; bai eta
sortzaileak izatera bultzatzen gaitu, ikastera edo gure trebetasunak garatzera.
Izan ere zaila da adibidez hizkuntza arrotz bat ikastea ez baldin badaukagu
interes pixka bat.
EMOZIO ETA MOTIBAZIOAREN ARTEKO
ERLAZIOA
Izkribu
honetan emozioei nahiz motibazioari buruzko izaeraz hitz egin dugu, baina ez
bien arteko erlazioei buruz. Emozioak eta motibazioak bi eratara erlazionatzen
dira. Lehenengoa, Silvan Tomkins eta Carroll Izard-ek zioten bezala emozioa,
motibazio era bat da; izan ere emozioak motibazioaren definizioan sartzen dira.
Hau da, lehenengoak bigarrenean sortarazten dute energiak eta jokaeretan hain
zuzen. Adibidez, beldurrak ihesa egiteko motibatzen gaitu horrela gure jokaera
beldurraren emozioak kontrolatuz.
Bigarrenean,
motibazioa eta emozioa guztiz erlazionaturik daude. Ross Buck-ek dioen bezala
azken hauek (motibazioa eta emozioa), txanpon baten aurpegiak dira; lehenengoek
bigarrenen erantzuna kontrolatzen dute euren arabera. Hori dela eta, Buck-en
iritziz emozioek motibazioen egoera jakinarazten dute.
Agian
ideia ona da kapitulu hau amaitzea eztabaida batekin; hau da, nola motibazio
sexual baten ondorioz gure gorputzean mugimenduak sortarazten ditugun gozagarri
sexualaren bila. Noizbait gelditu zara pentsatzen zergatik jokaera sexuala dago
hain lotuta emozioetara?
Buck-ek emozioa irakurketa bezala egoera emozionalei
buruz, emozio baikorrak interesa bezala eta poztasunak bide sexuala errazten
dute, bai kopulak, masturbazioak, homosexualitateak, intzestuak edo pornografia
begiratzeak. Emozio ezkorrak nazka bezala, amorru, kulpabilitatea eta
antsietateak bide sexual hori inhibitzen dute (inpotentziara edo hoztasunera
bidera dezake). Beraz, interesaren eta poztasunaren irakurketa jarraituaz behar
sexualaren bidea gratifikantera heldu daiteke eta nazka, amorru, kulpabilitate
eta antsietatearen irakurketarekin bide hau mugatzen du. Adibide honek
arrazoien, emozioen eta jokaeren arteko elkar akzioa argitzen dute, motibazioak
energetizatu eta jokaerak gidatzen dituela erakusten duen bitartean emozioak
erraztu eta inhibitu egiten ditu jokaerak egokitzapen arrakastatsuak
baikortzeko.
No hay comentarios:
Publicar un comentario