Igurikapen motibazioa. Kapitulu 8

8. Kapitulua

IGURIKAPENAREN MOTIBAZIOA

ZER DA IGURIKAPENA?

Jarrera, Jokabidea azaltzean zenbait teoriko kognitiboek igurikapen kontzeptua erabiltzen dute. 7. Kapituluan aurkeztutako Edward Tolman eta Kurt Lewin izan ziren igurikapenen kontzeptua analisi motibazionalean aurkeztu zutenak. Ildo beretik, gaur egungo psikologo kognitiboek igurikapena ebaluaketa subjektiboaren helburu zehatz gisa definitzen dute. Honek subjektu bati ziurtasuna ematen dio bere esperientzietan oinarriturik gertakizun edo ondorio baten ezagutza edukitzeko. Adibidez, politiko batek kanpaina bat hasten duenean, hauteskundea irabazteko dauzkan probabilitateak aztertzen ditu. Atleta batek lehiaketa batean dagoenean, jendearen txaloak eta saria jasotzeko probabilitateak aztertzen ditu. Emaitza, hauteskundeen aurrean edo atletaren esfortzatuaren aurrean helburu zehatz horiek lortzeko zenbait ebaluapen subjektibo inplizituak daude.

BI IGURIKAPEN MOTA

Igurikapen mota bat baino gehiago existitzen da (Bandura, 1977,1986; Heckhausen, 1977). Albert Bandura-k, igurikapen moten arteko bereizketa ezaguna proposatu zuen “Eraginkortasun igurikapen” eta “emaitzen igurikapena” desberdindu zituenean. “Eginkortasun igurikapenean”, pertsona batek jarrera konkretu bat burutzeko duen segurtasun mailari dagokio (8.1 irudia). Bigarren igurikapen mota, “emaitzen igurikapena” deitzen da. Jarrera behin egin eta gero emaitza zehatz bat izango duen pertsonak egiten duen balorapena da. Laburbilduz, eraginkortasun ingurapen bat ekintza bat burutzeko dagoen probabilitatearen pertsonak egindako balorapena; eta emaitzaren igurikapena jarrera, behin gauzatu eta gero, zenbait ondorio sozial, fisiko eta ebaluatiboak izateko dagoen probabilitateari buruz, pertsonak egindako balorapena.

Bandurak egindako bereizketak 2 igurikapen motak jarreraren hasieraren eta jarraipenaren kausazko determinanteak direla indartzen du. Imajina ezazue medikua bihotzeko ebaketa egiteko aukera/posibilitatea ebaluatzen. Medikua hasten denetik eta ebaketa bukatzen duen arte mantendutako maila bi igurikapenen funtzioen pean dago:

1.      Medikuak duen eraginkortasun mailari buruz, ebaketa burutzean.

2.      Medikuak emaitzen igurikapena jakiteko duen gaitasuna, ebakuntzak gaixoarengan izango dituen ondorio fisiko eta sozialak.

Pertsona		Jarrera		Emaitza
	Eraginkortasun     igurikapena		Emaitza igurikapena

Bi igurikapen motak kontutan harturik, ez da zaila ulertzea jendearen erdi-esanak, ekintzetan parte hartzen duten momentutan; adibidez, jende aurrean hitz egitea, hitzorduak edukitzerakoan, lehiaketa atletikoetan parte hartzerakoan edo laneko elkarrizketak direnean. Gerta daiteke ekintza hauek egiterakoan desiratutako emaitzetara eramatea, baina aldi berean posible da ekintza hauek aurrera eramateko zalantzak sortzea. Beraz, langabetu baten kasua kontutan izanik, nahiz eta, laneko elkarrizketa aukera handiagotu, elkarrizketak ekidituko ditu bere igurikapenak; elkarrizketa on bat egiteko murritzak diren heinean.

Eraginkortasunaren Igurikapenak

Eraginkortasunaren igurikapena jokabide on bat burutzeko pertsona batek daukan egikortasun balorapen probabilistikoa da. Orokorrean, pertsonek jokabide on bat egitea espero dutenean, jarrera horiek eragiten duten gertaeretan parte hartzera eta aurkezten diren retoei eta eragozpenei aurre egin ahal izateko, beharrezkoak diren esfortzuak burutzera prest daude (Bandura, 1989; Bandura eta Cervone, 1983; Weinberg, Gould eta Jackson,1979). Aldiz, pertsonek jarrera bat modu arrakastatsu batean burutzean ezin izango dutela uste dutenean, jokabide horiek eragiten duten gertaeretan parte hartzera ez daude prest, ez dira esfortzatzen eta, gainera, eragozpenak aurkezten badira bertan behera uzten dute (Bandura, 1989). Eraginkortasun igurikapenek jokabideen hasieran, persistentzia eta erregulazioan duten garrantzia ikusita honek nola sortzen diren aztertzea beharrezkoa litzateke. Igurikapen mota honek esperientzia zuzena, esperientzia ez zuzena, hitzezko pertsuasioa eta modu fisiologikotik sortzen da.

Esperientzia zuzena: hau eraginkortasun igurikapenen sortzaile nagusia da (Bandura, 1986). Jarrera bat modu arrakastatsu batean burutzen bada, hautemandako eraginkortasuna handitzen da, baina, jokabide bat ez dela modu arrakastatsu batean burutu kontsideratzen bada, orduan eraginkortasuna jaitsi egingo da. Esate baterako, pertsona batek kilometro bat korrika egitea eta helmugara iritsi baino lehen gelditzea erabakitzen badu, orduan kilometro bat korrika egin ahal izatearen etorkizuneko eraginkortasunaren igurikapena murriztu egiten da. Oso garrantzitsua da azpimarratzea jarreraren arrakasta emango dela baldin eta pertsona batek jokabide zehatz bat burutu duen ala ez, eta ez jokabide horrek izan ditzaken ondorioengatik (irabazi ala galdu).

Etorkizuneko eraginkortasunaren igurikapenari dagokionez errendimendu indibidualak duen garrantzia pertsonak duen igurikapenen indarren araberakoa da.

Arrakasta errepikapenak , bai 150 kilotako pisua jasotzen saiatzen den harri-jasotzaileak, nola bere hileroko ordainketa betetzen saiatzen den dendariari, eraginkortasunaren igurikapen sendo bat sortarazi badie, orduan behin-behineko porrotak ez die aldaketarik eragingo beren aurreko eraginkortasunaren igurikapenean. Hala ere, eraginkortasunaren igurikapena eraginkorra ez den neurrian, porrotek etorkizuneko eraginkortasun epaiketak aurresateko gai izango dira. Puntu hau kontzeptu probabilistikoen bitartez argitua izan daiteke. Demagun, bi jabalina jaurtitzaileen eraginkortasunaren igurikapena jabalina bat 60 metrotara jaurtitzeko %80koa dela. Esperientzia duen jaurtitzaileak 60 metro baino gehiagoko ehun jaurtiketa eta 200 metro baino gehiagoko laurehun jaurtiketa egin dituen bitartean, esperientziarik gabeko jaurtitzailea bakarrik bost jaurtiketa egin ditu; haietako batean 60 metro baino gutxiagora heldu zen, eta bestetan 60 metro baino gehiagora heltzea lortu zuen. Hurrengo jaurtiketan bi kirolariek jabalina 50 metrotara jaurtitzea lortzen badute, esperientzia duen jaurtitzailearen eraginkortasunaren epaiketa oso gutxi murriztuko den bitartean (%80-%79), esperientziarik gabeko kirolariak eraginkortasunaren epaiketa murrizteko probabilitate gehiago izango ditu (%80-%67).

Esperientzia ez-zuzena: pertsona baten eraginkortasunaren igurikapena, esperientzia zuzenean ez ezik, beste pertsona batzuek jarrera bera burutu duten moduaren behaketan ere oinarritzen da. Eraginkortasunaren igurikapena handitu daiteke ikusten nola besteek haien jokabidea arrakastarekin burutzen duten (Bandura, Adams, Hardy eta Howells, 1980; Kazdin, 1979). Hau da, besteak ekintza burutzen ikustean behatzaileek pentsatzen dute: “horiek egiten badute, nik ere egin dezaket”. Baina beste alde batetik, esperientzia zuzena kontrako ondorioak izan ditzake; hots, beste pertsona ekintza burutu ezin duenean ikustean eraginkortasunaren igurikapena murriztu dezake (Brown eta Inouye, 1978).

Esperientzia ez-zuzenak eraginkortasunaren igurikapenean izaten duen eragina bi faktoreen arabera ematen da. Lehenengoz, behatzailearen eta aktorearen arteko antzekotasuna handiagoa denean, esperientzia ez-zuzenak eragin handiagoa jasango du. Bigarrenez, behatzailearen hautemandako jokabidea ez bazaio ezaguna suertatzen, behatutako ekintzak eragin handiagoa jasango du (bere judizioak oinarritzeko esperientzia gutxi duelako). Beraz,  esperientzia ez-zuzena eraginkortasunaren igurikapenen sortzaile nagusia da, harekin antza handia duten beste pertsonen jokabide eza ikusten duten esperientzia gabeko pertsonen kasuetan.

Hitzezko pertsuasioa: batzutan entrenatzaileak, gurasoak etab., indibiduoaren eraginkortasun ezazko ebaluaketa egin arren jokabidea burutzeko konbentzitzen saiatzen dira. Animatzea, pertsonek haien gaitasunak balora eta aurreko porrotaz ahazteko, pertsuasio modu bat da.

Hitzezko pertsuasioa eraginkorra bada, normalean, pertsonak ekintza arrakastarekin burutzea espero izango du.

Egoera fisiologikoa: eraginkortasunaren igurikapenen aldaketa eta sortzearen behin-behineko modu bat dago, egoera fisiologikoaren neurketaren arabera ikus daitekeena.Arnasa hartzeko ezintasuna, nekea eta mina inefikazia fisikoaren ondorio dira (Taylor, Bandura, Ewart, Miller eta DeBusk, 1985). Gainera, nerbio sistema autonomoaren aktibaketak tentsioa, beldurra eta stresa , eta beraz, inefikazia, sortzen duen bitartean, nekea, mina eta urduritasunaren ezak indibiduoaren eraginkortasuna igotzen laguntzen du (Bandura eta Adams, 1977).

Eraginkortasun ezaren eta aktibazio fisiologikoaren artean erlazio bat dago: eraginkortasun ezak aktibaketa handiago bat sortzen du, eta bere aldetik, aktibaketa horrek eraginkortasun eza esan nahi du. Ikertzaileek problema matematikoak ebazterakoan eraginkortasunaren igurikapen altuak edo baxuak izateko bi ikasle talde aukeratu zituzten (Bandura, Cioffi, Taylor eta Brovillard, 1988). Entrenamenduaren bitartean eta ikerketa amaitzerakoan bi taldekoek froga matematikoaren aurretik erritmo kardiakoan ez zuten aldaketarik jasan. Hala ere, froga matematikoaren bitartean eta ondoren eraginkortasun baxuko subjektuek eraginkortasun altukoek baino bihotz erritmo altuago bat zuten. Eraginkortasun baxuko subjektuen hautemandako eraginkortasun eza areagotzen zen problema batetik bestera igarotzean.

Esperientzia ez-zuzena, hitzezko pertsuasioa eta egoera fisiologikoa eraginkortasunaren igurikapena determinatzeko orduan  ez dira esperientzia zuzena bezain garrantzitsuak. Egoera fisiologikoak  egonkortasuneko epaiketan eta igurikapenetan eragina dauka. Gezurrezko egonkortasuneko igurikapenak pertsonak nola jokatzea seinalatzen duen informazio guztiari arreta jartzea sortarazten du. Esate baterako, pertsona batek tranpolin baten aurrean dagoenean eta ez badauka argi salto egingo duen ala ez, bere seinale fisiologikoetan fijatuko da egonkortasuneko edo ezegonkortasuneko judizio bat botatzeko. Bihotzaren taupadak oso azkarrak badira pertsonak ezegonkorra dela pentsatuko du. Eraginkortasunaren igurikapenak oso finkatuta badaude pertsonak ez dira seinale fisiologikoetaz ohartzen (Carver eta Blaney, 1977). 

Emaitzen igurikapena

Eraginkortasunaren igurikapenaren aurrean pertsonek beren jarrera zehatzaren ebaluaketa ona egiten duten bitartean, emaitzen igurikapenaren aurrean pertsonek bere jarrera zehatzak ea emaitza espezifiko bat edukiko duen aztertzen dute. Orokorrean emaitzen igurikapenak honako eskema jarraitzen dute “X jarrera ondo egiten badut Y emaitza lortuko dut”. Adibidez, “egunero lau ordu ikasiz gero psikologiaren lehenengo kurtsoan bikain bat aterako dut”; “Egunero footing kilometro bat eginez gero, pisua galduko dut” eta “dantzara nirekin etortzea eskatzen badiot ezetza jasoko dut”.

Emaitzen igurikapenak, eraginkortasunaren igurikapenak bezala kontzeptu probabilistikoetan azaldu daiteke. Norbaitek uste baldin badu jarrera zehatz baten aurrean emaitza ziur bat edukiko duela orduan emaitzen igurikapena altua lortuko du (adibidez, probabilitatea > %90). Baina uste baldin badu jarrera zehatz baten aurrean ez duela lortuko espero duen emaitza, orduan emaitzen igurikapena baxua edukiko du (adibidez, probabilitatea < % 10). Dena den, orokorrean pertsonek lortuko dituzten helburu zehatzak jarraitzeko ohitura dute. Aipatuko ditugun hurrengo lau faktore hauek emaitza igurikapena definitzen dute.

Emaitzaren feedbacka: ekintza baten ondoren lortutako emaitza (arrakasta edo porrota) emaitzen igurikapena alda dezake. Pertsonak, ekintzak burutzen dituzten bitartean, gai dira aurresateko beraien emaitzak onuragarriak edo txarrak izango diren. Arrakasta edo porrotaren ebaluapena subjektiboa izan daiteke (“espero nuena baino hobeto egin dut, beraz, arrakasta izan dut”) edo objektiboa (saria irabazi dut, beraz, arrakasta eduki dut).

8.2 irudiak emaitza objektiboaren feedbacka erakusten du pertsona baten etorkizunari begira dauzkan emaitza igurikapena. Datuak Feather-en (1966) ikerketatik hartu ziren, zeinen subjektuek hamabost anagramekin egin zuten lan, hasierako bostak oso zailak edo oso errazak. Subjektuen erdia porrotarako prestatua zegoen, eta beste erdia arrakastarako. Jarraian bi taldeak 6tik 15era anagramekin lan egin zuten (zailtasun maila sinplea zutenak). Hasierako emaitzak zirela medio arrakastarako igurikapenak 6tik 15erako ariketetan islatuak geratu ziren. Hasierako arrakastak baldintzatu zuen emaitza igurikapenaren gainean, arrakasta probabilitatea handiagoa izanik. Bestalde hasierako porrotak arrakasta gutxitu egin zuen (Feather, 1966; Feather eta Seville, 1967). Datu hauek garrantzitsuak dira, zeren bi taldeetako subjektuak, nahiz eta hasieran arrakasta edo porrota eduki, 6tik 15erako ariketetan antzeko emaitzak lortu zituztelako.

Lanaren zailtasuna: errendimenduaren feedbackaz gain, emaitza igurikapenak baita lanaren zailtasunagatik ere baldintzatuak daude.  Lanaren zailtasunaren ebaluaketa, lehenaren ezaugarri espezifikoen eta esanguratsuen menpe dago. Beraz, mendizaleek aldapa handian jartzen du garrantzia, programatzaileek ordenagailuko programa zail batean eta ikasleak psikologiako 500 orriko liburu batean. Aldapa, programaren zailtasuna eta liburuaren lodiera, lanaren ezaugarri zail bezala ebaluatzen dira. Beste egoera batean gerta daiteke, mendizaleak aldapa txikiago batean garrantzia jartzea, programatzaileak ordenagailuko programa erraz bat birpasatzea eta ikasleak hiru orriko artikulu bat irakurtzea. Aldapa txikia, ordenagailuko programa erraza eta hiru orriko artikulua lanaren ezaugarri erraz bezala ebaluatzen dira. Orokorrean, lanaren ezaugarri zailak arrakasta igurikapen baxua edukitzea baldintzatzen dute, eta lanaren ezaugarri errazak berriz, arrakasta igurikapen altua.

Alderakuntza sozialetik eratorritako informazioa: Emaitzen igurikapenaren hirugarren ezaugarria, besteak lan berdinean lortutako emaitzen behaketa da ( De Villis, De Villis eta McCauley, 1978). Ekintza bat burutzen duen pertsona batek kontziente da jarduera horretan arrakasta edo porrota agertzeak arau orokor baten menpe dagoela. Aktoreak besteek edukitako emaitzetaz kontzientzia baldin badu, orduan bere emaitzen igurikapena alderakuntza sozialaren menpe egongo da. Esaterako, ikasleak iazko ikasleen emaitzak dakizkiela kurtsoa hasten duenean besteen notak oinarri gisa edukiko ditu, emaitza igurikapen batekin. Matrikulatu egingo da, beste ikasleen emaitzekin alderatu egingo delarik. Baita gerta daiteke ere, kirol talde batek beti galtzen duen beste talde baten kontra jokatuz gero irabazleko itxaropena edukitzea.

Izaeraren faktoreak:  Emaitzen igurikapenaren azken ezaugarria izaeraren faktoreak dira. Ekintza egin baino lehenago arrakastarako aukerak aztertzea beharrezkoa da ekintza hori lortu ahal izateko (adibidez, Weiner, 1974). Ekintzak lortzeko gogoak dauzkaten pertsonak, normalean oso optimistak dira emaitzen igurikapenen aurrean. Beste aldetik, lorpen baxuko pertsonengan arrakastarako aukera nahiko baxuak dira, emaitzen igurikapenen aurrean. McFarlin eta Blascoviche-k (1981), autoestimua altuko eta baxuko subjektuen artean eredu bera aurkitu zuten. 8.1. taulan eraginkortasun igurikapenen eta emaitzen igurikapenen aldaketak eta eskurapenen parte hartzen duten aldagaiak laburdurak azaltzen dira. Zenbait arrazoi praktiko eta teorikoengatik igurikapenak zehaztu egin behar dira: teorikoki, bai eraginkortasun igurikapenarantz bai emaitzen igurikapenean ezaugarri desberdinak agertzea ezberdintasun kontzeptual bat eragiten dute. Praktikoki esaterako, 8.1. taulan estrategia terapeutiko ezberdinak erabiltzen dira igurikapen baxuko baina pertsona errealistetan. Eraginkortasun igurikapena aldatzeko zenbait aukera daude: esperientzia zuzena, zeharkako esperientzia, egoera fisiologikoa eta hitzezko eragiketa. Beste aldetik, emaitza igurikapena aldatzeko egokiera litzateke, arreta feedbackean lortutako emaitzetan, lanaren zailtasunean, alderakuntza sozialetik eratorritako informazioan eta izaeraren faktoreetan jartzea.

 

IGURIKAPEN TEORIA   X   BALIOA

Teoria honek estimulu batekiko hurbiltasuna igurikapen eta balio konstruktu kognitiboen biderketaren funtzioaren arabera dagoela proposatzen digu.Teoria honen oinarrian Tolman eta bereziki Lewin-en lanetan aurkitzen da. Teoriko hauek jarrera “ebazpen” eta  zenbait helburuk gidatua dela esaten dute, pertsonak positiboki baloratutako objektuak lortzeko eta negatiboki baloratutakoak ekiditeko egiten ditzaten esfortzuen arabera. Ondoren, bi konstruktu kognitibo hauen elkarrekintza aztertuko dugu.

Igurikapena. Igurikapen  x   balio teorian igurikapen terminoa emaitzaren igurikapena kontzeptuaren sinonimoa da. Igurikapena zenbakien bidez adierazten da (balioa ere modu berean egiten delarik). Adibidez,  %90ko igurikapen batek adierazten du pertsona baten ziurtasun maila handia dela, jarrera baten emaitza konkretu batean;   %10ko igurikapen batek adierazten du pertsona ez dagoela ziurtaturik.

Balioa.  Balioa pertsona batek ingurugiroko estimulu batetatik eratorri dezakeen asetasuna da. (Vroom 1964).

Estimulu bat positiboki baloratzen da pertsona horrek berau edukitzea nahiago duenean ez edukitzea baino, eta negatiboki baloratzen da kontrakoa gertatzen denean. Ume bat eskolan dagoenean balio desberdineko estimuluak dauden ingurugiroan aurkitzen da. eskala batean balioa –10tik +10ra adieraziko bagenu, haurrak bere inguruko estimuluei emandako balioa honela laburbildu genezake: Patioa +9, bere laguna Juan +10, irakaslea +5, zuzendaria –1, irakurketa –2, gramatikako lehiaketa –10, artea +2, kirola –4. Zenbaki aurreko zeinuak estimulu bakoitzak hartzen duen tonu hedonikoa adierazten du ( + = balio positiboa; - = balio negatiboa) eta eskalaren zenbakiak (0-tik 10-era) tonu hedonikoaren intentsitatea adierazten du.

Nahiz eta balio kontzeptua konstruktu sinplea iruditu determinante asko ditu ( Ortony, Clore eta Collins, 1988). Lehenik eta behin, objektu batek balio intrintseko (barnekoa) izan dezake. Ekintza bat burutzeak suposatzen duen atxikimendu positiboagatik, adibidez zaletasunak edo ekintza sexuala. Bigarrenik, objektu batek “zailtasun” balioa izan dezake, trebetasun handia eskatzen duen ekintza bat menperatzeak sortarazten duen plazeretik eratorria. Esate baterako, Everest mendia igotzea edo gelako ordezkari bihurtzea. Hirugarrenik objektu batek balio “instrumentala” izan dezake, etorkinerako helburu garrantzitsu bat lortzeko, burututako premiazko eginkizun batek sortutako poztasunagatik; adibidez, gidatzeko karneta gainditzea edo lan elkarrizketa batean arrakasta izatea.

Laugarrenik, objektu batek balio “extrintsekoa” izan dezake ekintza bat burutzean lortutako ondorio errealek sortzen dute plazeragatik; adibidez, soldata edo sari bat jasotzea. Azkenik, objektu batek balio kulturala izan dezake, batek gizartea norbera mirestea eginarazteagatik. Esate baterako, indar armatuetan sartzea edo beharrak dituen pertsona bati lapurtzea.

Indarra: igurikapenak eta balioak, inguruko objektuarenganako hurbiltasun edo ekidipen joera konduktual batean konbinatzen dira. Joera honek “indarra” izena hartzen du (Vroom, 1964). Pertsonak modu arrazional batean jokatzen dute, estimulu batekiko hurbiltzeko eta urruntzeko indarra igurikapen eta balioen emaitza da. Honela Indarra = Igurikapena x balioa. Pertsona batengan zenbat eta handiago izan, arrakastaren igurikapenen produktua bider objektu-helburuaren balioa, orduan eta helburu horretara hurbiltzeko motibazio handiagoa. Bestalde, zenbat eta txikiago izan arrakastaren igurikapenen produktua bider objektu helburuaren balioa, handiagoa izango da pertsona horren motibazioa, helburu horretatik urruntzeko biderketaren zeinua oso garrantzitsua da, igurikapenaren edo balioaren balioa 0 bada, indarra ere 0 izango delako. Pertsona batek arrakasta igurikapenik ez badaduka edo inguruneko estimulu bat erabat neutroa bada (V = 0) hurbiltzeko edo ekiditeko indarra ere 0 izango da. Hainbat esperimentu frogatu egin dute igurikapen x balio formulak nahiko ondo aurresaten duela errendimendua. ( Feather eta Newton, 1982; Mitchell, 1974; Schawad, Olian-Gottlieb eta Heneman, 1979 ).

            Igurikapen x balio kontzeptua giza motibazioari aplikatzen badiogu adibide moduan UBI.ko ikasle batek karrera aukeratzeko orduan duen dilema har genezake. 8.2 taulan agertzen den moduan karrera bakoitza ingurugiroko estimuluen bat litzateke, zeinari arrakasta igurikapen eta balioa bat dagokio. Karrera bat egitean karrera horren barnean etorkizuna izango duelako ikastearen ustea litzateke arrakasta igurikapena ikasle karrera hori entretenigarritasun mailari buruz egiten duen estimazioa balioa litzateke ( bere balio intrintsekoa, zailtasunezkoak, instrumentalek, extrintsekoak eta kulturalak oinarritzat hartuta).

            Karrera bakoitzari arrakasta igurikapen bat eta balio bat egokituz gero, bakoitzak jarraituko duen joera ( indarra ) kalkula dezakegu. Andereño (4,50) eta mediku ( 3,60) karrerek indar nahiko altua daukate; astronauta (0,10) eta atleta profesional (0,90) karrerek berriz indar baxua daukate nahiz eta balioa altua izan. 8.2 taularen behaketa sakonago batek, igurikapen x balio kontzeptuaren oinarrizko proposizio bat adierazten du, pertsona bat helburu bat jarraitzeko energizaturik egoteko, bai igurikapen bai balioa erlatiboki altuak izan behar dira. Igurikapen puntuazio altua soilik badaude (adibidez, lantegiko langilea) edo soilik balioarena (adibidez, politikari edo atleta profesionala), orduan helburu batekiko hurbiltasun joera baxua izango da.

            Modu arrazional batean joera honen erabilpena adierazten duen beste adibide bat, dantzaldi batera nor gonbidatu erabaki behar duen gaztearena da (ikus 8.3 taula). Horretarako, 8.2 taula “karrera” aldatu behar da, eta bere ordez “laguntzaile posiblea” jarri.

8.3 taula lau laguntzaile posibleei egokitutako, igurikapen, balioa eta indarra, eta 8.2 taulako lehenengo lau karreren puntuazioak berdinak dira. Igurikapen x balioa formularen arabera gazteak Kurt Zoeller dantzaldira gonbidatzea espero da, indar gehien edo hurbiltzeko joera handien duen estimulua delako. Billy Ray Johnson-ek laguntzaile posible bezala balio altua dauka, hala ere ez du gonbidatuko neska gonbidapena onartuko ez duelako igurikapenagatik. Igurikapena da James Hachter-ek gonbidapena onartuko duela, baina ez du gonbidatzen balio gutxi duelako.

 

ETSIPEN IKASIA

      Gertakizun zehatz baten aurrean (errepikapenaren ondorioa), pertsonak ikasten dute ze puntutaraino beraien jarrerak eragina daukaten edo ez gertakizun horren emaitzetan. Esate baterako, ikasten dugu lurrikara eta urakanak gertakizun nahiko kontrolaezinak direla, berriz, nota txarren aurrean eta gure gurasoen errieta aurrean gertakizunak nahiko kontrolagarriak direla. Pertsonak ikasten dutenean espero dituzten emaitzak ez-nahitako jarreren menpean ez daudela, “etsipen ikasia” menpe geratzen dira. Hots, pertsona batek bere inguruneko gertakizun kontrolaezinak hautematen dituenean, etsipen ikasiaren aurkitzen dira, hau da  egoera psikologikoa (Seligman,1975).        Adibide gisa, Martin Seligman eta Steven Maier-en (1967) esperimentuak daude. Seligman eta Maier-ek hiru baldintzapen esperimental erabili zituzten, subjektuak, txakurrak zirelarik: 1)deskarga kontrolaezina, 2) deskarga baztergarria eta 3) deskargarik gabeko kontrol taldea. Deskargak jasotzen zituzten bi txakur taldeak, hamaka batean kokatu zituzten eta 5 segundoko iraupena eta intentsitate moderatuko deskarga serieak eman zizkieten. Deskarga kontrolaezinaren taldeko txakurrei, 64 deskarga zoriz eman zizkieten eta txakurren ekintzek ezin zituzten deskargak geldiarazi. Nahiz eta txakurra zaunka egin edo mugitu, deskarga beti 5 segundoko iraupena zuen (horrexegatik kontrolaezina da). Deskarga baztergarriaren taldeko txakurrak, baita hamakan ere jarriak izan ziren era kontrolaezinago taldeko txakurrak bezala tratatuak izan ziren, baina kasu honetan txakurrek deskarga geldiarazi zezaketen aurrean zegoen botoi bat muturrarekin sakatuz gero. Horrexegatik, deskarga baztergarriko txakurrak botoiaren aukera dela eta deskargak geldiarazten zituzten. Deskargarik gabeko kontrol taldekoak hamakan jarri zituzten deskargarik jaso gabe.

            24 ordu geroago esperimentuaren bigarren fasea hasi zen, hiru egoera ezberdinetako txakur taldeei era berean tratatuak izan ziren. Txakur bakoitza kutxa baten barruan kokatu zuten, kutxak erditik bananduak zeuden horma txiki baten bidez, gutxi gora behera beraren sorbaldaren neurrikoak . Kutxaren alde biak tamaina berdinekoak ziren, oso antzekoak baina lurraren egituran ezberdintasun bat zegoen, alde bateko sarexka lurrean deskarga elektrikoak eman ahal ziren. Froga bakoitzean, txakurrak kutxaren alde honetan sartzen zituzten non deskarga elektrikoak ematen zizkieten. Deskarga aurretik seinale bat ematen zen (gelako argiak iluntzen ziren), eta 10 segundo beranduago deskarga ematen zen, baina txakurra beste aldera salto eginez gero, deskargatatik libratu egiten zen, deskarga ekidituz. 10 segundo pasa ondoren beste aldera salto egiten ez bazuen 60 segundoko deskarga jasaten zuen edo beste aldera salto egin arte. Esperimentu hau ondo ulertzeko, 8.3 irudian hamaka (“a” diagrama esperimentuko lehenengo fasea) eta kaxaren (“b” diagrama Carlson-en esperimentuko bigarren fasea, 1988) diagrama bat ageri da.

            8.4 taulan Seligman eta Maier-en (1967) ikerketaren prozedura eta emaitzak laburbiltzen dira. Deskarga baztergarrienaren taldeko txakurrak eta deskargarik gabeko kontrol taldea deskargatatik ihes egiten azkar ikasi zuten. Deskargen hasieran txakur hauek norabiderik gabe eta beldurtuta etengabe mugitzen ziren eta edonola beste aldera salto egiten saiatzen ziren, hau da, kolpeka, topo egiten, arrakastatzen e.a. Saiakera  eta akatsen bidez txakurrak ikasi egin zuten horma txikia pasa eginez gero deskargatik libratu egiten zirela. Saio gutxi eta gero ikasi egin zuten horma saltatzean gelako argia iluntzen hasten zela. Egora kontrolaezineko taldeko txakurrentzat berriz egoera desberdina zen. Hasieran, txakur hauei deskargak aplikatzerakoan beste bi egoeratan zeuden txakur taldeak bezala jokatzen zuten, hau da, zaunka egiten zutela eta ikaraturik korrika egiten zutela. Beste bi egoerako txakur talde ez bezala azkar korrika egiteari utzi zioten eta kexu ahulak egiten zituzten  sesioa bukatu arte. Froga batzuk eta gero txakur hauek amore eman zuten eta deskargak onartzen hasi ziren. Geroko frogetan, ez ziren ihes egiten saiatu. Txakur hauek hamakan ikasitakoa, hau da, hasieran deskargak kontrolaezinak zirela, kutxara eraman zuten. Txakurrak hautematen zuten ihes egiteko aukera beraien esku ez zegoela.

Aplikazioak gizakiengan

Etsipen ikasiaren lehenengo esperimentuetan animaliak erabiltzen zituzten subjektu gisa. Hiroto (1974) eta Hiroto eta Seligman (1975) aztertu nahi izan zuten ea trauma aldaezin baten aurrean pertsonak animaliak bezala jokatzen zuten. Hiroto-ren (1974) esperimentuan, unibertsitateko ikasle batzuek etsipen ikasiaren esperimentu batean parte hartu zuten, non aurikulare batzuk jarri behar zituzten tronpeta tonu gogor batekin. Kasu honetan zarata estimulu abertsibo eta traumatikoa da (eta ez deskarga, lehenengo kasuan bezala). Zarata kontrolaezin pean dagoen taldea, nahiz eta jarrera ezberdinak aurkeztu, ezin zuten zarata eten. Beste aldetik, zarata kontrolaezingo kideak palanka bat mugituz gero soinua eten egiten zuten. Zaratarik gabeko kontrol taldea, subjektuak aurikulareak eramaten zituzten baina ez zuten inolako zaratarik entzuten. Ikerketaren bigarren fasean kide guztiei kontrolagarriak ziren soinuak aurkeztu zizkieten. Gizakiekin eginiko ikerketak animaliekin eginikoak bezala ziren, esperimentuaren bigarren fasean kontrolaezineko soinuaren aurrean zeuden subjektuak ez ziren zarata abertsiboaren kontra azaltzen. Berriz kontrolagarria zen soinuko subjektuak eta zaratarik gabeko kideak azkar joan ziren palanka mugitzera soinua ekiditeko.

            Etsipen ikasiaren efektua hurrengo kontzeptuetan defini daiteke: defizit motibazionalak, kognitiboak eta afektiboak (Alloy eta Seligman, 1979). Defizit motibazionalak erantzun ekidingarri baten aurrean borondatearen jaitsiera ematen denean ageri dira. Honako defizit hau ikaskuntza sailekoa da zeren eta subjektuaren ezintasuna adierazten du erantzun ekidingarriaren aurrean. Defizit afektiboak berriz alterazio emozionalak dira, depresioa, antsietatea e.a.-ren aukera.

Defizit motibazionalak

Defizit motibazionalak borondatezko erantzunen beherapenean isladatzen dira. Thornton eta Jabos (1971) zenbait subjektu (gizakiak) elkarrikeztatu zituzten etsipen ikasitako esperimentua eta gero jakiteko zergatik esperimentuaren bigarren fasean ez zuten ezer ere ez egin zarata abertsiboa ekiditeko. Gutxi gora behera kontrolaezin egoerako %60 zarataren gainean kontrolik ez zuten (pena ez zuela merezi esan zuten). Azkenengo esaldi hau (pena ez duela merezi) defizit motibazionalaren adibide tipikoa da.

Defizit kognitiboak

Etsipen ikasiak disposizio kognitibo ezkor bat eragiten du non emaitzak ekintzen pean ez daudela uste den. Pertsona batek bere burua esperientzia kontrolaezin batean ikusten duenean, gero oso zaila egiten zaio ikastea etorkizunean ekintza hori burutzeko gai izango dela. Gainera disposizio kognitiboa orokortu egiten da beste ingurune batzuetara nahiz eta hauek lehen gertatutako kontigentziarekin (erantzun- emaitza) zerikusirik ez eduki. Beraz, disposizio ezkorrak defizit kognitibo bat sortarazten du zeren eta subjektuaren ikaskuntza ahalmenak (erantzun- emaitza kontingentziari begira) blokeatuta geratzen dira (Alloy eta Seligman, 1979).

Etsipen ikasiko esperimentuan lortutako emaitzak behatuz gero hurrengo galdera proposatu genezake: zergatik zarata kontrolaezineko taldekoek esperimentuaren bigarren fasean ez zuten ikasi palanka sakatuz gero zarata abertsiboa eten egiten zela? Beraien ekintza ulertezin gisa izendatu aurrerik gogoratu behar dugu esperimentuaren lehenengo fasean beraientzat zarata kontrolaezina zela. Pertsona batek zarata lehen aldiz entzuten duenean ikaratu egiten da, eta bigarren aldiz entzutean posizioz eta palankaren bat sakatzen saiatzen da. Gerta likete pertsonaren batek pentsatzea posizioz aldatzea eta zarataren etenaldia erlazionatuta daudela. Gertatzen dena bada kasu gehienetan nahiz eta burua edo posizioa aldatuz gero zarata bost segundoko iraupenaz jarraitzen duela, hau da, ez dela eten egiten, programaturik baitago iraupen konkretu baterako. Hola azkenean subjektua hautematen du ez dagoela ezer egiterik zarata eten egiteko. Horrexegatik esperimentuaren bigarren fasera pasa egiten denean eta zarataren aurrean nahigabe palanka sakatuz gero (hurrengoan zarata eten egiten da) uste dute kasualitatea izan dela eta zarata berriz agertzean ez dute palanka berriro sakatzen. Kontrol taldekoek berriz jarrera ezkorra bat garatzeko ez dute denborarik izan, beraz esperimentuaren bigarren fasean azkar ikasten dute palankaren lana eta erlazionatzen dute palankaren mugimendua zarataren etenarekin.

Defizit afektiboak

Egora traumatikoetan, erantzun ohikoena beldurra da. Beldurra sentitzen duten pertsonak ihes egiten saiatzen dira, beldurrak pertsona traumatik ihes egiteko bere esku dagoen guztia egitera bultzatzen duelako. Denborarekin, hautematen dezakete beldurra izatea ez diola ezertarako balio. Beldurrak eragindako erantzunak ez badira eraginkorrak, orduan jokaera depresiboetara igarotzen da. Pertsonak badakienean ezin duela ezer egin traumatik ihes egiteko, orduan sortzen den igurikapenak, pertsona emozionalki apatikoa eta deprimiturik egotea sortzen du.

Bat-bateko heriotza: Etsipen ikasiaren izugarrizko ondorio afektibo bat, bat-bateko heriotza da. Arrazoi fisiologikoek baino arrazoi psikologikoek sortutako heriotza da. Curt Richter fisiologoak bat-bateko heriotzari buruzko ikerketak hasi zituen, arratoiak eskuetan mantentzen zituenean hiltzen zirela behatu zuenean. Antza denez, animaliak atrapaturik gelditzen direnean ihes egiteak ez duela ezertarako balio ikasten dute. Pertzepzio honek “ezezko itxaropena” sentsazioa sortzen du, arratoiek “amore ematen” dute eta bat-batean hiltzen dira arrazoi psikologikoak direla eta. Richter-en arabera, bat-bateko heriotza gertatzeko probabilitatea altuagoa da animaliak honako egoera hauek hautematen dituenean: 1) bere bizitza arriskuan dagoenean, 2) arriskutik ihes egiteko ahaleginak bertan behera uzten ditu eta patuaren esku geratzen da, eta 3) depresio eta inaktibo egoera batean sartzen da ezezko itxaropen sentsazio baten ostean.

Bere ideiak aurrera eramateko, Richter-ek (1957), esperimentu bat garatu zuen, zeinean arratoiak banan-banan ur epeleko metro t’erdiko sakonera zuen tanke batean sartu zituen. Arratoi basati hauek bizirik irauteko igeri egiten zuten eta ihes egiten saiatzen ziren. 60 ordu inguru igeri egiten zuten nekea dela eta hiltzen ziren arte. Bigarren esperimentu batean, Richter-ek arratoiak 30 minutuz edo amore ematen zuten arte heltzen zituen eta ondoren banan-banan ur tankean sartzen zituen, non minutu batzuetan zehar gogoz igeri egiten zuten eta ito baino lehen ez zuten ahalegin handirik egiten ihes egiteko. Hirugarren talde batean Richter-ek arratoi basatiak heltzen  zituen amore ematen zuten arte eta ondoren lurrean uzten zituen. Harrapatu-askatu prozesua hiru alditan errepikatu ondoren, arratoi hauek ur tankean sartu zituen. Aditu honek arratoi hauek ihes egiteko “itxaropena” eduki zezaten espero zuen, aurretik askatuak izan baitziren. Hiru taldeko arratoiak lehenengo taldeko bezala jokatu zuten, hau da, 60 ordu gogoz igeri egin zuten.

Richter-en esperimentua sakoneko inplikazioak dituzte. Frogatu egin da, adibidez, ezkontide baten heriotza jarraitzen duen denboraldia heriotza probabilitatea, egoera hau ematen ez denean baino %40n altuagoa dela (Parkes, Benjamin eta Fitzgerald, 1969). Hau minbiziarekiko sentsibilitatearen etsipenari ere lotu egin zaio. (Schale eta Iker, 1966). Beste ikerketek frogatu egin dute etsipenaren infekzioen aurkako babes zelulak hiltzen dituela, hala nola, zelula hiltzaile naturalak eta T-linfozitoak (Skalr eta Anisman,1979; Visintainer, Volpicelli eta Seligman, 1982). Baita aurkitu da ere bat-bateko heriotza gertatzeko ez dela beharrezkoa honako egoera hauek ematea: harrapatua izatea, ezkonkide baten heriotzaren ondorengo denboraldian edo minbizia. Ellen Langer eta Judith Rodin-ek egoitza bateko agureak bi talde banatu zituzten (osasuna kontrolatuz). Talde esperimentalari bere eguneroko bizitzan kontrol gehiago ezarri zitzaion, beraien jarduera programatzea eskatu zitzaien, bere landareak zaintzeko, eta abar. Kontrol taldeari bestalde, antzeko programa ezarri zitzaien eta landare bat eman zitzaien, baina beraiek zaindu ordez, erizainak egin zuela lan hori esan zitzaien. Beraz, talde esperimentala oso kontrol handia zuten bere eguneroko jardueratan, kontrol taldea, berriz, kontrol baxua. Urte t’erdi beranduago kontrol taldeko kide gehiago hil ziren (etsipenari bideraturik) talde esperimentaleko kideak baino (kontrolari bideraturik) (Langer eta Rodin, 1976; Rodin eta Langer,1977).

Garrantzizko galderak etsipen ikasiari buruzko ikerketak

Defizit motibazionalak, kognitiboak eta afektiboak traumaren ondorioak dira? Seligman-en aburuz, etsipena sortzen da gizabanakoak duen igurikapenagatik, non bere erantzunak ondorioetan ez baitute eragiten. Beraz, etsipen ikasiak natura kognitiboa izango du -hots, erantzun-  ondorio independentezko igurikapena. Hala ere, etsipen ikasiaren ikerketa irakurri ondoren, esan daiteke etsipenen defizitek min fisikoaren ondorioak  direla eta ez igurikapen ezkor baten ondorioak. Hau da, esperientzia gogor bat organismoan aldaketa fisiko bat sor dezake; zeinek, defizit motibazionalak, afektiboak eta kognitiboak sortzen baititu. Batez ere kontuan hartzen baditugu etsipen ikasiaren ikerketan parte hartzen duten subjektuak deskarga elektrikoak, soinu gogorrak, eta abarrak jasatera noizbehinka behartuta izaten direla

Kritika hau, “diseinu triadiko” bezala ezagutzen den diseinu estrategiko-esperimentalaren bitartez landua izan zen, (Weiss,1972). Diseinu triadikoaren adibidea hartzeko hiru arratoien kokapena har dezakegu (horietako batek, nahitaez beti deskarga bat jasoko du, beste batek deskarga ekidin dezake eta hirugarrena kontrol menpeko egoera batean egongo da) 8.4 irudian etsipen ikasiaren esperimentuan. Hiru arratoiek esperimentuaren lehenengo fasean, bata bestearen atzetik, parte hartu zuten eta hirurak aurrean gurpila bat eta atzean buztanari lotuta kable bat zutelarik. Ezkerreko arratoiak ( deskarga saihesteko aukera duena) deskarga elektriko txikia jasaten zuen eta deskargarekin amaitzeko gurpilari bueltak eman behar zituen. Gurpila mugitzen hasten zenean deskarga amaitzen zen. Erdiko arratoiak (nahitaezko deskargarena) deskarga bera jasaten bazuen ere, gurpilari bueltaka eman arren ezin zuen deskargarekin amaitu. Are gehiago, erdiko arratoiak ematen dituen erantzunak ez ziren baliagarriak murrizteko. Ezkerreko arratoiaren esku zegoen deskargen amaiera ematea. Arratoi honek gurpila mugitzean bai bera, zein bestea ez dute deskarga gehiago jasango. Programadorea bi arratoiei konektatuta zegoenez, garrantzitsua da aipatzea deskarga elektrikoen kopurua eta iraupena berdina jasango zutela (hau da, esperientzia traumatikoa berdina delarik) esperimentuaren lehenengo fasearen zehar. Eskuineko arratoia (kontrol baldintzatua) ez zituen deskargarik jasaten buztana kable batera konektatua eduki arren.                       Diseinu triadikoak “igurikapen kontrolaezinaren” hipotesia frogan jartzen du eta ez etsipena jartzen duen trauma bera. Deskarga baztergarriko animalia taldeek deskargak ekiditen ikasten duten bitartean besteak; hau da, ekidin ezin deskarga jasotzen zutenak, ez dute deskargak ekiditen ikasten, esperimentuko bigarren fasean hipotesia indartzen du esanez aldaketa kognitibo bat dela eta ez aldaketa fisikoa, etsipena sortarazten duena.

Porrotaren pertzepzioak defizitak sortzen ditu? Beste gauza bat da etsipen ikasia interpretatzerakoan igurikapen kontrolaezintasunagatik edo porrotaren esperientziagatik den ikustea. Etsipena jakinarazteko gizakiekin burututako ikerketa gehienetan emaitza gabeko anagramak erabili dira ( adibidez, Hiroto eta Seligman, 1975). Ebatzi daitezkeen anagramak ematen zaizkie subjektuei (PIZOK= POZIK) edo ebatzi ezinak direnak (KLDOP=?) esperimentuaren lehenengo fasean. Esperimentuaren bigarren fasean subjektu guztiei ebazpena duten anagramak ematen zizkien. Lehenengo fasean ebazpen gabeko anagramak eman zaizkion subjektuei zailtasun gehiago izango dute bigarren faseko anagramak ebazteko, lehenengo fasean anagramak ebazteko arazorik izan ez duten subjektuekin konparatuz.

            Zoritzarrez, diseinu mota honek ez du determinatzen zein den: kontrolaezinaren igurikapena edo porrotaren igurikapena, atarramentuaren hondamendia sortarazten duena, zeren eta bigarren faktoreak nahasten baitirelako. Ondorioztatu genezake, ebazpen gabeko anagramak egindako subjektuek inkonpetentziazko sentsazioa garatzen dutela eta etsitu zuten bitartean, ebazpena zuten anagramak egin zuten subjektuek kontrol sentsazioa eta persistentzia garatu zuten.

            Kontzeptu hauen nahasmena aztertzeko, Winefield, Barnett eta Tiggemann-ek (1985) esperimentu bat diseinatu zuten, non kontrolaezinaren aurkezpena independenteki manipulatua izaten zen, porrota edo arrakastaraino eramanez. Esperimentuaren lehenengo fasean, subjektuek aurikularren bidez alarma bat entzuten zuten, hala nola, ikasi behar zuten ahalik eta azkarren bere aurrean zuten kontrol paneleko botoia sakatzea alarma geldiarazteko. Subjektu talde batek (soinu kontrolaezina) soinuarekin bukatzeko ez zuten botoi sekuentziarik, gainontzekoak, berriz, botoi sekuentzia bazuten soinua gelditzeko (soinu kontrola). Ikertzaileak esperimentua 40 aldiz burutu ondoren subjektuei beraien feedbackari buruzko errendimendua aipatzen zien. Ikertzaileak subjektu bakoitzari bere errendimendua hobeagoa (arrakasta baldintzapena), txarragoa (porrota baldintzapena) edo gutxi gora behera berdina (baldintzapen kontrolatua) zela esan zuen beste ikasturteko ikasleekin konparatuz. Esperimentuko bigarren fasean subjektu guztiek, antzekotasuna mantentzen zuten botoi sekuentzia ikasi behar zuten soinua saihesteko.

            Emaitzetan ikusten zen bigarren fasearen errendimenduan eragin gehiago zuela ondorioaren kontrolagarritasuna feedbacka baino. Izan ere, porrotaren baldintzetako subjektuek kontrol eta arrakasta baldintzetako subjektuei gainditzeko joera erakutsi zuten. Emaitza hauetatik Winefield eta laguntzaileek kontrol ezaren igurikapenak, eta ez porrotaren igurikapena, ikusitako defizitak sortarazten zutela esan zuten.

Defizitak aurreikustezinak sortzen al ditu? Etsipen ikasiaren teoriaren arabera, kontrol ezaren igurikapenak etsipenaren berezko defizitak sortzen ditu.Gizakiekin burututako etsipen ikasiaren ikerketa gehienen arazo metodologikoak kontaezinezko gertaerak ere ezin direla aurreikusi (Winefield, 1982). Ondorio bat (adibidez, deskarga bat, zarata bat edo hondamen natural bat) aurreikustezina da, estimulu- seinale guztiekiko modu independente batean ematen denean. Kasu honetan kontrol ezaren eta emaitzen aurreikustezintasunaren banaketa esperimentala eta manipulapena erabiltzen duen esperimentu bat eskatzen da, ikusteko ea biek edo batak edo besteak etsipena sortzen duten. Zoritzarrez, izugarri zaila da ondorioa manipulatzea kontrolagarria izateko, eta aurreikustezina. Seligman-ek (1975) baieztatu zuen kontrolezina eta aurreikustezintasunaren efektuak desegitearen eginkizuna, “ia logikoki ezinezkoa” zela.

            Etsipen ikasiaren defizitetan aurreikusgarriaren efektua egiaztatu nahian, Tiggmann-ek eta Winefield (1987) ondoko esperimentu hau burutu zuten, zeinean lau baldintza esperimental hauek ematen ziren: kontrolagarri-aurreikusgarria (C-P), kontrolaezina-aurreikusia (IC-IP), kontrolagarria-aurresangarria (IC-P) eta tratamendu gabeko kontrol talde bat (ST) (ez zegoen kontrolagarri- aurrikustezinezko baldintza). Esperimentuaren lehenengo fasean, subjektu guztiei agindu zitzaien ordenagailu pantaila baten aurrean esertzea eta noizbehinka alarma bat jotzea. Subjektuek, aurrean zuten etengailu bat erabiliz, alarma eteteko modua asmatu behar zuten. C-P baldintzaren subjektuek etengailua lau alditan sakatuz alarma eten zezaketen bitartean IC-IP baldintzeko subjektuek alarmaren hasiera, iraupena eta amaiera C-P baldintzeko subjektuen alarmari itsatsita zegoen. IC-IP baldintzetako subjektuentzako beti 2,03 segundoko iraupena zuen zarata ematen zenez, ondorioa kontrolaezina baina guztiz aurresangarria suertatzen zen. Esperimentuaren bigarren fasean subjektu guztiak alarmaren 20 errepikapen jasatera behartuak izan ziren. Menpeko neurri kritikoa, baldintza bakoitzeko subjektuek alarmaren soinuari amaiera emateko erabilitako denbora izan zen (etengailu erabiliz).

            Tiggemann eta Winefield-en ikerketaren ondorioek IC-IP baldintzaren menpe subjektuarengan bakarrik ematen zela etsipen ikasia adierazi zuten. IC-P baldintzako subjektuek, C-P eta ST baldintzen menpe zeuden subjektuen antzeko moduan ikasi zuten alarma eteten. Tiggemann eta Winefield-en emaitzetan oinarriturik, aurreikusteak etsipen ikasiak sorturiko defizitak azpimarratzen dituela ondorioztatu zen. Etsipen ikasiaren defizitak beharrezko baldintzak emateko, kontrolaezintasunak aurreikustezinarekin bat egin behar du. Hau da, etsipen ikasiaren berezko defizitak gainditzeko orduan aurreikustea kontrolagarritasuna bezain garrantzitsua dirudi.

Depresioa eta etsipenaren arteko erlazioa. Etsipena, arrazoi naturaleko depresio unipolar endogenoarentzako eredu bezala balio izan du (Rosenhan eta Selignam, 1975). Etsipen ikasiak eta depresioak antzeko igurikapen arrazoiak dituzte: pertsonak gauza txarrak gertatzea eta hauek ekiditeko irtenbiderik ez duela espero du ( Rosenhan eta Seligman, 1984). Seligman-ek, eta geroago Depue eta Monroe (1978) etsipen ikasiaren eta depresioaren ondorio eta arrazoien antzekotasunak adierazi zituzten: arrazoi konpartituak  (hau da, erantzun bat ematea efekturik izango ez duelakoaren ustea izatea), sintomak (hau da, pasibitatea, autoestimua baxua, gose falta) eta estrategia terapeutikoak (hau da, denbora galtzea, estrategia kognitiboak). Bestalde, beharrezkoa da argitzea depresioa etsipen ikasiaren kontzeptua baino zabalagoa dela, etsipen ikasiarekin lotuta ez dauden arrazoi eta sintoma biokimiko, somatikoak, psikodinamikoak eta kognitiboak barne hartzen dituelako.

Etsipen ikasiaren ereduaren erabilpena, depresioaren etologiaren ulerkuntzarako, ekintza ikertzaile handia eragin zuen. Etsipen ikasiaren eredua erabiltzearen ideiak depresioaren dinamika ulertzeko kritika sendoak ( Depue eta Monroe, 1978; Costello.1978) eta laguntza handia (Seligman) izan zuen. Hala ere, ikerketa honen ikuspuntu garrantzitsuena hauxe da: indibiduo deprimituak indibiduo deprimitugabeak ez bezala beren bizipenak kontrolagabeko egoerak bezala ikusten dituzte.Aurkikuntzak aipaturiko depresiboen tendentzia horren arrazoietariko bat beraien mundua kontrolaezina ikustea litzateke. Depresioaren jatorria pertsonen elbarritasun kognitiboan aurkitu daiteke. Hipotesi hauen defendatzaileak Alloy eta Abramson izan ziren (1979).

            Esperimentu honetan ikasle unibertsitario deprimituak eta ez- deprimituak parte hartu zuten. Ekintzaren helburua zer-nolako kontrola zuten egin behar zuten lanean aztertzea izan zen. Eskatu zitzaien saio batzuetan botoia sakatzea (argi berdea agertzen zelarik) eta besteetan ez. Ikerketaren helburu nagusia botoia sakatzean zer proportzioan argi berdea agertzen zen ebaluatzea zen. Talde batean subjektua botoia sakatzen zuen aldi guztien %75n argi berdea agertzen zen eta ez zen inoiz agertzen botoia sakatzen ez zutenean (talde hau, kontrol taldea zen). Bigarren taldearen kasuan, argi berdea azaltzen zen %75, baita %25 ere agertzen zelarik, botoia ez sakatu arren, (talde hau, kontrol taldea zen). Hirugarren talderako, argi berdea %75 azaltzen zen eta %50 subjektuek botoiak sakatzen ez zutenez (kontrol gutxiko taldea). Azkeneko taldean, argi berdea %75 agertzen zen botoia sakatzean eta %75 ez sakatzean (kontrol gabeko taldea). Taulak azaltzen duten moduan, emaitzak oso ikaragarriak izan ziren. Depresiboak izan ziren egoera bakoitzean eta judizioen epaiketa maila altuena izan zutenak, ez- depresiboek berriz ez- kontrol baldintzapean kontrol mailaren judizio desegokiak egin zituzten. Alloy eta Abramson-en (1979,1982) konklusioen arabera, depresiboek errealitatea den moduan ikusten zuten, aldiz, ez-deprisoboek errealitatea modu desegoki batean juzgatzen zuten (ez-kontrol taldea).

            Bigarren ikerketan, Alloy eta Abramson-ek (1979) , ez-depresiboek “kontrol- ilusio” delako bat zutela frogatu zuten. Kontrolaren ilusioa, pertsona batek bizi gertaeren gain duen kontrola gainestimatzen duen bakoitzean azaltzen da . Ikerketan, Alloy eta Abramson-ek, deprimitutako unibertsitarioei eta ez deprimitutakoei berriro eskatu zieten, argi berde agerpenean edo ez- agerpenean zuten  kontrol maila ebalua zezaten. Subjektu erdiek esperimentua dirurik gabe hasi zuten, hala ere argi berdea agertzen zen bakoitzean bost ogerleko jasotzen zituzten. Argi berdea agertzen zen bakoitzean bost duro irabaztearen prozesua jarraitzen zuen,  subjektuak 500 pezeta irabazi arte (arrakasta baldintza). Subjektuen beste erdia 500 pezetekin hasten zen, eta argi berdea agertzen zen bakoitzean bost duro kentzen zitzaizkien (porrota baldintza). Errealitatean, argi berdea zoriz agertzen zenez, subjektuek ez zuten inolako kontrolik bost duroko txanponez. Beraz, menpeko aldagai garrantzitsuena, subjektuek argi berdearengan zuten kontrolari buruzko judizioa zen.

             Ikerketa horren emaitzak 8.6 irudian agertzen dira. Argi berdearen gain zituzten kontrol judizioetan asmatu zuten. Bi baldintzetan, depresiboek beren menpe zuten kontrol baxua onartu zuten. Bestalde, pertsona ez-depresiboek soilik porrot baldintzetan onartu zuten beren kontrol maila baxua. Arrakasta baldintzapean ez depresiboek kontrol-ilusio indartsu bat azaldu zuten, argi berdearengaineko kontrola gainestimatzerakoan. Alloy eta Abramson-en (1979,1982) ikerketatik ateratzen den ondoriorik interesgarriena honako hau da: deprimitutako pertsonak ez dute etsipen ikasirako joera handiago bat inguruarengan, duten kontrola errealitatean dutena baino txikiago pertzibitzeagatik, baizik eta ez-depresiboek noizean behin bere burua engainatzen dutelako pentsatzen bizi-gertaeren gain duten kontrola, errealitatean dutena baino handiagoa dela (Taylor eta Brown,1988).

ALFERKERIA IKASIA

            Normalean ondorio kontrolaezinetaz pentsatzen denean, gogamenera ondorio erabat abertsiboak datorkigu, adibidez deskargak, zarata handiak, familiako bat-bateko heriotzak eta hainbat ondoezazko arrazoiak. Oinarri honen gainean, Engberg, Hansen, Welker eta Thomas-ek (1972) etsipena gertakizun kontrolaezin positibo batengatik sor daitekeelako hipotesia ebaluatu dute, Engberg eta gainontzekoak aztertu zuten, animaliek defizit motibazional, kognitibo edo afektiboak izango ote zuten beraien jokabidearekin zerikusirik ez zuen sari- programa bat ezarriz gero. Beste erara esanda, zer gertatzen da animali batek sariak zoriz eta modu jarrai batean jasotzen duenean?

            Idei hau frogan jartzeko, ikertzaileek hiru uso talde baldintza esperimental desberdinetan jarri zituzten. Batzuei erantzun egoki bat egiten zuten bakoitzean janaria jasotzeko entrenatu zitzaien (langile taldea). Beste batzuei  janari kopuru bera ematen zitzaien, baina ez jokabidea kontuan hartzen (alferkeri ikasitako taldea). Azkeneko taldeak ez zuen entrenamendurik jaso lehenengo fasean (kontrol taldea). Bigarren fasean uso guztiek jarduera bera egin behar izan zuten: janaria jasotzeko mokoarekin piztuta zegoen argi bat sakatu behar zuten.

            Kontuan hartu zuten zenbat saio behar zuten usoek eskatzen zitzaien jokaera ikasteko. Ondorengoa aurkitu zen: alferkeria ikasitako taldean zegoen usoek denbora gehiago behar zutela erantzun-emaitza erlazioa ikasteko, langile taldean zeuden usoak baino. Alde berean, kontrol taldearen usoak alferkeria ikasiaren taldea baino lehenago ikasi zuten lana, baina langile taldea baino astirago. Emaitzek adierazten dutena zera da, esperimentuaren lehenengo fasean, alferkeri ikasitako taldearen usoak sariak dohainik zirela ikasi zuten eta ondorioz ez zutela lan egin beharrik hauek lortzeko. Beraz, bigarren fasera igaro zirenean erantzun-emaitza erlazioaren ikaskuntzaren latentzia atzeraturik ikusi zen.

            Eguneroko bizitzan alferkeri ikasiaren adibide asko ikus ditzakegu. Arreta, jostailu eta gozokiz inguraturik aurkitzen den haurra alferkeri ikasia garatzen has daiteke. Umeari zoriz eta bere jokabidearekin erlazionatu gabeko sariak ematen bazaizkio, orduan hauek lortzeko saioak egiteari utz diezaioke, adibidez, etxerako lanak egiten, lorategian laguntzen, etxeko lanak egiten edo bere logela garbitzen. Umeak badaki lan hauek egin edo ez egin arreta eta jostailuak jasoko dituela. Beste adibide bat, pertsona eder, lehiakor edo adimentsuen kasua dugu hain zuzen ere. Oso ederrak diren pertsonak arreta eta laudorioak jasotzen dituzte, egiten dutena kontuan hartu gabe. Pertsona eder batek hautematen badu errefortzua ez dagoela bere jarreraren menpe, orduan honako galdera hauek bere buruari plantea ditzake: Zergatik esfortzatu gainontzekoen arreta lortzeko? Zergatik esfortzatu onartuta izateko? Zergatik edukatua izan? Egiten dutena egin arren, beti begiratuko dituzte begi onez eta beti jasoko dituzte sariak.

ETSIPENARI BURUZKO KRITIKAK ETA BESTELAKO AZALPENAK

            Etsipen ikasiak baditu bere kritikak (Costello, 1978; Weiss, Glazer eta Pohorecky,1976; Wortman eta Brehm, 1975). Ondorengo azalpena zergatik pertsonek amore ematen dute ondorio kontrolaezinen aurrean, pasibo geratzeko motibaturik daudelako litzateke. Pertsonak motibaturik daude pasibo geratzeko pentsatzen dutenean erantzun aktibo batek egoera latzagoa bihurtuko lukeela (Wortman eta Brehm,1975). Urakan baten aurrean adibidez, posible da jendea modu pasibo eta babesgabe batean geratzea, uste baitute amaiera negatibo bat emateko aukera gehiago dagoela zerbait egiten saiatzen badira, saiatzen ez badira baino. Kasua hau izanik, pasibitatea, sufritutako trauma gutxiesteko, enfrentamendu erantzun bat litzateke. Beste adibide bat bakardadean sentitzen den pertsonarena da, honek ez du eginkizun sozialetan parte hartzen, pentsatzen baitu parte hatuz gero gauzak txarrera joko luketela. Modu honetan, pertsonak eginkizun sozialetan parte hartzea ekiditen duen bitartean, bakardade sentsazioak txarrera ez jotzea lortzen du. Beste ikuspegi batetik, esan daiteke pasibitatea enfrentamenduzko erantzun bat dela, eta ez defizit motibazional bat.

            Jay Weiss-ek beste interpretazio ezberdin bat egiten du etsipena fenomeno psikologikoa baino, psikologikoa dela esaten duenean. Aditu honek animaliei deskargak ematean norepinefrinaren beherapena ematen dela beti aurkitu zuen. (Weiss, 1972; Weiss, Glazer eta Polorecky,1976; Weiss, Stone eta Harrell, 1970).

            Deskarga elektrikoa bezalako gertakizun traumatikoak estresanteak izan daitezke. Estresaren aurrean animaliengan ematen den erantzun fisiologikoak aldaketa fisiologiko ugari sortzen du, hauen artean epinefrina eta norepinefrinaren igoera. Animaliak estresa eragiten dion gertaerari aurre egiten dion artean norepinefrinaren beherapenak jarraitzen du, baina ez epinefrinarena ( ikus 3. Kapitulua). Animalietan, deskarga ekiditu daitekeenean, epinefrina eta norepinefrina maila egonkortzen doa animaliak estresaren aurka arrakasta duenean. Deskarga ezinbestekoa denean aldiz, epinefrina maila baino ez da egonkortuko. Enfrentamendurako ezintasunaren ondorioz, ezinbesteko deskargako taldearen barnean dauden animaliek, garuneko norepinefrinaren bukaera pairatzen dute, eta hau askotan etsipena eta erantzunen amaierarekin erlazionatu izan da. (Weiss, Glazer, Pohorecky, 1976).

            Weiss-en esperimentu batean arratoiak ur hotz edo epeleko talde batean 6 minutuz sartzen zituzten. Bi talde erabili ziren, (bata ur hotzean, eta bestean ur epelean) eta erabilitako ur kopurua beti izan zen, baina ur hotzaldi arratoietan norapinefrinarekin amaitzen du, epelak ez bezala. Uretan 30 minutu egon eta gero, bi taldetako arratoiak kaxa batean sartu zituzten; ur hotzean egondako arratoiek etsipenaren antzeko efektuak erakutsi zituzten, ur epelekoek aldiz, ez zuten aldaketarik erakutsi.

ERREAKTIBITATEAREN TEORIA

Zergatik umeek batzutan esaten diegunaren kontrakoa egiten dute? Zergatik pertsonak txarto sentitzen dira mesede bat egiten diegunean? Zergatik publizitatea eraginezina eta batzutan okerra izaten da? Jack Brehm-ek horrelako galderak formulatu zituen erreaktibitate psikologikoari buruzko teoria aurkeztean ( Brehm, 1966; Brehm eta Brehm, 1981). Bremh-en ustez, pertsonek jokaera bat burutzerakoan, noiz burutuko duten erabakitzeko aukera izatea nahi dute; hori dela eta, edozein iradokizun, agindu edo mesede (nahiz eta mesedearen gogokizunak onak izan), pertsonarengan eragina izan ditzake bere askatasuna oztopatuz erabaki propioak hartzeko. Umeari ez egiteko agindu zitzaiona egiten duenean, pertsona batek opari bat jasotzen duenean eskertuta egon ordez, arroa ageri denean eta kanpaina publizitarioak proposatzen zuen mezuaren kontra pertsonak agertzen direnean; pertsona bakoitzak erabakitzeko duen askatasunaren alde agertzen dela esan nahi du. (Brehm,1966). Pertsona batek bere askatasuna arriskuan ikusten duenean edo eliminatuta izango dela ikustean, metodo psikologiko eta konduktualen bidez bere askatasuna berreskuratzen saiatuko da; beraz , “erreaktibitatearen” kontzeptu horretan oinarrituko da.

Erreaktibitatea eta etsipen ikasia

            Askatasunaren zemaiaren pertzepzioa eta ondorio kontrolaezin baten pertzepzioa komunean daude. Erreaktibitatearen teoriaren arabera, pertsonek bakarrik erreaktibitatea sentitzen dute bere jokaeren ondorioak kontrolatzeko kapazak badira. Gainera, pertsonak arroak, aktiboak eta aldakorrak bihurtzen dira berauen kontrola galtzen dutenean. Erreaktibitatearen zein etsipen ikasiaren teoriak ondorio kontrolaezinaren aurrean jendea izaten duen erreakzioetan oinarritzen dira; baina ondorio mota hauen aurrean jendea bi modu desberdinetan jokatzen du. Kritika honen aurrean, Wortman eta Brehem-ek (1975), erreaktibitatearen teoriaren eredura moldatu ziren eta 8.7 irudian agertzen den etsipen ikasiaren eredua proposatu zuten.

            Wortman eta Brehem-en ustez, pertsona bat ondorio garrantzitsuak kontrolatzeko kapaza bada ondorio kontrolaezinen aurrean erreaktibitatea jasango du. Hau zentzua hartuko luke etsipen ikasiari buruzko esperimentu bateko lehenengo saiakeretan, non gizakia nahiz animalia inguru kontrolaezinaren kontra azaltzen baitira. Seligman eta Mayer-en esperimentuaren txakurrek (1967) uluka, ostikadak ematen eta zailtasunak jartzen hasi ziren babesgabeak bihurtu baino lehen. “a” puntua eta “b” puntuaren arteko zuzenak (8.7 irudian agertzen dena) erantzun erreaktiboaren irupena erakusten du. Hala ere, denborarekin, gizabanakoa egoera kontrolaezina batera etengabe azalduta dagoenez, kontrola lortzeko edozein saiakera ezgauza dela ikasi du. Gizabanakoa joerara erreaktiboek egoera kontrolaezinak aldatzen ez dituela konturatzen denean, orduan etsipenaren pasibotasuna azalduko da. “b” puntutik trazatu den marrak etsipenaren erantzuna azaltzen du.

            Ondorio kontrolaezin baten aurrean gizabanako batek erreaktibitatea ala pasibotasuna erakutsiko duen jakiteko, igurikapenaren kontrola eduki behar da. Jokaerak ondorioetan eragina izan duela frogatzen bada, jokaera erreaktiboak iraungo du. Erantzun-emaitzan independentzia bat nabaritzen denean (edo askatasunaren galera) etsipena azaltzen da.

            Igurikapenaren kontrolaren kontzeptua ondorio abertsiboen, edo etsipenaren efektuaren aurrean izan zezakeen erreaktibitatea azaltzeko, Mario Mikulincer-ek  (1988) hurrengo esperimentua burutu zuen. Mikulincer-ek zenbait ikasle unibertsitarioei ondorio kontrolaezinei buruzko esperientzazko graduak eman zizkien. Talde bati asmaezina zen ebazpide bat eman zion, bigarren talde bati mota hauetako beste lau eman zizkion eta hirugarren talde bati bat ere ez (kontrol taldea). Mikulincer-en hipotesiaren arabera ebazpide asmaezin baten aurrean egotean erreaktibitatea sartuko zen eta horregatik errendimenduan hobekuntza bat nabarituko zen;baina, lau ebazpide asmaezin aurrean, berriz, etsipena sortuko zen eta orduan errendimendua gutxitu egingo zen. Esperimentuaren bigarren partean subjektu guztiek asma zezaketen ebazpideak jaso zituzten. Hiru taldeen errendimendua alderatzean, ebazpide asmaezin bat eman zitzaion taldeari errendimendu hobea azaldu zuen, lau ebazpide emean zitzaizkienei, berriz, errendimendu txarrena eta ebazpiderik gabeko taldearen errendimendua bitartekoa izan zen. Ondorio hauen arabera honako ideiak lor genitzake:1) Ebazpide asmaezinen kantitateak erreaktibate nahiz etsipenarekin zerikusia dauka eta 2) Erreaktibatea errendimenduaren hobekuntzarekin erlazionatuta dago; baina, etsipena, berriz, errendimenduaren gaizkoadurarekin.

LABURPENA

            Igurikapen kognitiboa motibazio iturri garrantzitsua izan daiteke jokabidearen intentsitate eta iraunkortasun eragina duenean. Igurikapenak 2 forma ezberdin ditu, alde batetik eraginkortasunaren igurikapena eta bestetik emaitzen igurikapena. Eraginkortasunaren igurikapenak banakoak ekintza bat modu arrakastatsuan burutzeko gaitasunari buruzko ondorioztapen subjektiboak dira. Emaitzen igurikapenak jokabide konkretu bat modu arrakastatsu batean burutzean emaitza konkretua lortzeari/sortzeari buruzko onerizpen subjektiboak. Igurikapen mota biak jokabidearen determinante kausalak dira, eta bata bestearekiko nahi independenteak; modu honetan biak egotea premiazkoa; modu honetan biak egotea premiazkoa da jokabide bat emateko eta irauteko.

            Igurikapen x balio teoriaren arabera inguruko objektu batekiko hurbiltasun joera jokabide batek emaitza konkretu bat (e) izango duen igurikapenaren funtzio biderkatzailea bat da, baita aurreratutako satisfazioaren eta objektu baten lorpenarengatik eratorritako(v) funtzioa izango delarik. Igurikapen x balio Tª banakoak inguruneko objektu ezberdinen artean aukeratu behar duenean aplika daiteke. Kapitulu honetan hitzordu eta karreren hautaketa agertzen da igurikapen x balio Tª azaltzeko, erabakiak hartzeko antzeko jokabidea.

            Etsipen ikasia banako batek bere bizitzako egoera guztiak kontrolaezinak direla pentsatzen duenean ematen den egoera psikologikoa da igurikapena kontrolaezinak 3 defizit mota produzitzen ditu: motibazionala, kognitiboak eta afektiboak Defizit motibazionalak erantzun borondateen beherapenean islatzen dira, defizit kognitiboak etsipen ikasiak disposizio kongnitibo pesimista bat eragiten du, non emaitzak ekintzen pean ez daudela uste den, defizit afektiboak perturbazio emozionala depresio egoeran azaltzea da. Etsipenaren teoria duela bi hamarkada proposatu zen eta denbora horretan kritika ugari sortu dira etsipen ikasiak kontrolaezin igurikapenekin erlaziona ez ezik honako beste termino hauekin ere erlazioa izan dezake: 1) trauma 2) porrotaren pertzepzioa  3) aurreikustezina  4) depresio klinikoa. Onarpen ona jasan duen arren, etsipen ikasia ere kritikatua izan da, izan ere fenomeno psikologiko bat baino fenomeno fisiologiko bezala kontzenptualiza baitaiteke.

            Erreaktibitatearen teoria. Etsipen ikasiaren eredua bezala, pertsonek kontrolaezinezko bizi gertaeren aurrean nola erreakzionatzen duten azaltzen du. Teoria honen arabera, banakoa gertaera hauen aurrean inguruko kontrola berreskuratzeko. Saio psikologiko eta jokabide saioak egiten ditu.

            Etsipen eta erreaktibitate teorien arabera pertsonak modu ezberdinean erreakzionatzen du ondorio saihestezinen aurrean, horregatik Wortman eta Brehm-ek bi teoria integrazioa eskaintzen  dute, honela kontrolaezina den erreaktibitatea edo etsipena noiz sortaraziko dituen uler dezakegu. Kontrola izatea edo berreskuratzea espero denean pertsonen erreaktibitatez adierazi dezaketen bitartean. Kontrola egotea espero ez denean orduan etsipen erantzun bat adieraziko dute.